Uşaqları neqativ informasiyadan qorumağa çalışsaq da, onlar müharibənin nə olduğunu, düşmənlərimizin kimliyini bilməlidirlər. Onlarda müharibə haqqında yaranan suallara düzgün, qavrama səviyyəsinə uyğun cavab verilməlidir. Cavabsız qalan suallar uşaqlarda müharibə haqqında yanlış təsəvvür yaradar və reallığı düzgün qəbul etməyə maneə törədər.
Psixoloq Dəyanət Rzayev hesab edir ki, müasir uşaqlar çox məlumatlı olduqlarından, onlara müharibə haqqında danışmağa o qədər də ehtiyac yoxdur. “Bu gün uşaqlar informasiya axını dövründə yaşayır. Gün ərzində çoxlu informasiya ilə qarşılaşırlar. Müharibə haqqında toplanılan informasiya da tədricən onlarda müharibə haqqında bilikləri formalaşdırır və müharibə haqqında təsəvvür yaradır”.
D.Rzayev bildirir ki, uşaqlarda müharibə haqqında müəyyən suallar yaranır və bu suallarla onlar əsasən valideynlərinə müraciət edirlər: “Valideynlər bəzən belə suallara düzgün cavab verməkdə çətinlik çəkir. Uşaqların suallarını cavabsız qoymaq olmaz, onlara müharibə haqqında məlumat vermək lazımdır. Amma müharibənin ölüm-itim, dəhşət dolu tərəfləri haqqında deyil, vətənpərvərlik, vətəni qorumaq haqqında təsəvvür yaradılmalıdır. Dolayısı yolla başqa bir əhvalatı danışaraq uşağa müharibənin nə olduğunu, nə üçün aparıldığını başa salmaq olar”.
Rzayevin fikrincə, müasir uşaqlar müharibənin nə olduğunu müəyyən qədər bilirlər: “Məktəbdə müəllimlər bu haqda danışırlar. Uşaqlara müharibə haqqında danışanda “öldürür, başını kəsir” və s. dəhşət və qorxu yaradan ifadələrdən çəkinmək lazımdır. Böyüdükcə uşaq özü müharibənin acı reallıqlarını başa düşəcək”.
Psixoloq deyir ki, uşağın atası müharibəyə gedibsə, ona “ata bizi, vətəni müdafiə etməyə” gedib deyə başa salmaq lazımdır. “Uşaqlara travma, stress yaşatmamaq üçün bunun nəticələrinin kədərli olacağı barədə danışmaq olmaz. Ata müharibədə həlak olubsa, uşaq balacadırsa, onu ümidləndirmək lazımdır. Tədricən böyüdükcə başa salmaq lazımdır ki, şəhiddir. Həlak olmayıbsa, “vaxt keçəcək, atan gələcək” deyilməlidir. Uşağa birbaşa, qəfil “atan həlak olub, ölüb” demək olmaz. Yüksək ideyalarla uşağa vətənə sevgini, vətənpərvərliyi, vətəni qorumağın vacibliyini anlatmaq lazımdır. “Ata göydədir, bizi görür, bizə kömək edir” sözləri ilə uşağa gerçəyi yumşaq şəkildə başa salmaq olar. Atasını itirən uşaqla əmisi, dayısı daim ünsiyyət qurmalıdır ki, uşaq ailədə kişinin olmadığını hiss etməsin”.
Psixoloq Orxan Orucun dediyinə görə, hər bir uşaq həyatda qarşılaşdığı ilk əşyalarla, hadisələrlə bağlı suallar verməklə, bu həyatda yaşamaq üçün lazım olan məlumatları alır: “Sözsüz ki, bəzi məlumatlar uşaqların xəyal dünyasına və qavramasına uyğun olmadığından onlarda müəyyən psixoloji izlər yarada bilər. Məsələn, uşaqlarda ölüm anlayışının qavranıla bilməsi uzun müddət tələb edir. Təəssüf ki, müasir uşaqlar ölüm anlayışını kompüter və telefon oyunları ilə mənimsəyir, hansı ki, “orda ölüb yenidən dirilmək mümkündür” təsəvvürü formalaşır. Elə buna görə də valideynlər uşaqlarını sakitləşdirmək məqsədi ilə onlara kompüter oyunlarından istifadəsinə şərait yaradarkən mütləq oyunların xarakterinə diqqət etməlidirlər. Bundan əlavə, televiziyada və gündəlik insanlar tərəfindən terror və müharibələr haqqında danışılması uşaqlarda müharibə, terrorla bağlı sualların yaranmasına səbəb ola bilər. İlk növbədə uşaqları bu tip xəbərlərdən, görüntülərdən və müzakirlərdən uzaq tutmaq lazımdır. Lakin hansısa formada uşaq müharibə haqqında sual verirsə, bu suallara doğru və səmimi cavab vermək məcburiyyətindəyik. İstənilən halda bu kimi anlayışlarla bağlı uşaqlara yalan danışmaq və səhv məlumat vermək olmaz. Onların qavrama səviyyəsinə uyğun bir dildə, müharibənin nə olduğunu söyləmək sualı cavabsız qoymaqdan və yaxud yanlış məlumat verməkdən daha yaxşıdır. Uşaqları gələcəkdə qarşılaşa biləcəkləri real həyata psixoloji olaraq hazırlamaq baxımından bu, çox vacib məqamdır. Cavabsız qalan suallar hər kəsin dəhşətli və həyəcanlı bir şeydən danışdığını hiss edən uşaqlarda öz fantaziyasına, təxəyyülünə uyğun qorxu hissi yarada bilər. Bununla bağlı öz qorxularını sözlü və ya qeyri-sözlü formada biruzə verən uşaqlara öz qorxularını ifadə edə bilməsi üçün şərait yaradılmalı və valideyn tərəfindən həmin qorxu səbəbləri normal qarşılanıb, uşaqla qorxunun aradan qalxması üçün söhbətlər aparılmalıdır”.
O.Oruc bildirib ki, araşdırmalara görə uşaqlar əsasən 3-6 yaşlarında artıq ölümlə bağlı suallar verməyə başlayırlar: “Bu yaşlarda artıq uşaqlar ən azından bir neçə dəfə ölmüş heyvan və ya quş görürlər və ya baxdıqları cizgi filmlərində hər hansı bir epizod, ölümlə bağlı danışılan hansısa söhbətə qulaq şahidi olmaları və s. onlarda ölümlə bağlı sualların yaranması ilə nəticələnir. Ölümlə bağlı sual verdiyi zaman uşağın həmin sualın arxasında hansı hisslər olduğuna diqqət etmək lazımdır. Yəni, sualın arxasında qorxu, maraq və ya narahatlıq hissinin olması valideynin verəcəyi cavabın da tərzini müəyyənləşdirməlidir. Uşaq tərəfindən anidən ölümlə bağlı verilən sualın valideyndə çaşqınlıq yaratmaması üçün valideynlər çox yaxşı olar ki, bu sualın veriləcəyinə əvvəlcədən hazır olsunlar. Çünki ölümlə bağlı uşağın verdiyi suala kəskin emosional reaksiya uşağın ölümlə bağlı qorxularının formalaşmasına və qorxuları ilə bağlı yenidən sual verməkdən çəkinməsi ilə nəticələnə bilər. Əgər sual anidən verilibsə və valideyn suala cavab verməkdə çətinlik çəkirsə, yaxşı olar ki, soyuqqanlı şəkildə “bu sualın cavabını bilmirəm, amma öyrənib sənə də deyərəm” formasında cavab verməklə, vaxt qazansın”.
Dediyinə görə, bəzən uşaqların verdiyi sualların arxasında hansı hisslərin yatdığını öyrənmək üçün təkrar sual metodundan istifadə etmək mümkün olur. Məsələn, uşağın “Ana, ölüm pis şeydir” sualına valideyn, “səncə, ölüm pis şeydir” sualı ilə cavablandırıb, onun duyğu və hisslərini paylaşması üçün şərait yarada bilər. Uşaqlar tərəfindən ölümlə bağlı ən çox verilən suallar, təxminən, “Mən də nə vaxtsa öləcəyəm?” və ya “Sən də nə vaxtsa öləcəksən?” tipli suallar olur ki, bu sualları da cavablayarkən, birbaşa “hə” və ya “yox” cavabından istifadə etmək əvəzinə “Biz hələ uzun illər birlikdə yaşayacağıq” formasında cavabların verilməsi daha məqsədəuyğundur. Bundan başqa, məktəbəqədər yaşlı uşaqların yas məclislərində iştirakının qarşısının alınmasına mütləq şəkildə əməl etmək lazımdır”.
Psixoloqa görə, uşağın valideyni müharibədə şəhid olubsa, istənilən halda psixoloji travma yaşayan uşağın bu travmasını bir qədər yüngülləşdirmək üçün diqqətli davranmaq tələb olunur: “İlk növbədə uşağın atasının dəfnində və yas məclisində iştirakının, ətrafındakı insanların kədər və məyusluq içərisində olduğunu görməsinin qarşısını almaq lazımdır. Daha sonra isə uşağın şəhid atası ilə bağlı verdiyi suallara “biz artıq atanı qucaqlaya, öpə bilməyəcəyik, amma onu yenə də çox istəməkdə və sevməkdə davam edəcəyik”, “Atan bütün insanların sevgisini qazanıb, şəhid oldu”, “O, öz borcunu yerinə yetirdi”, “sən həmişə onunla fəxr edəcəksən, həmişə onu sevəcəksən” formasında izah olunması məqsədəuyğundur. Bu kimi izahlar uşaqda “Yəni mən onu daha görə bilməyəcəm”, “O, heç vaxt qayıtmayacaq” tipli suallar verməsinə səbəb ola bilər. Bu suallara doğma insanların kədərli şəkildə istənilən izahı uşağın da kədərlənməsinə və öz təhlükəsizliyi ilə bağlı daimi olaraq anasının yanında qalmasını istəməyinə səbəb ola bilər. Şəhidin məzarına aparılan uşağa “Ata burda yatır” demək əvəzinə, “Bura atanı xatırlamağımız üçün adını daşa yazdığımız yerdi” formasında izah etmək daha məqsədəuyğundur”.
Aynurə MƏMMƏDOVA
