Azərbaycan ailələrində uşaqların tərbiyəsi çox vaxt ictimai gözləntilər və mədəni normalarla müəyyən edilir. Bu tərbiyə modeli bəzi hallarda uşaqların psixoloji və emosional inkişafına mənfi təsir göstərə bilər.
Fiziki cəza və sərt tərbiyə üsulları
Xüsusilə kənd yerlərində uşaqlara qarşı sərt tərbiyə və fiziki cəza üsullarından istifadə geniş yayılıb. Bəzi valideynlər və nənə-babalar fiziki cəzanı tərbiyənin vacib hissəsi kimi qəbul edirlər. Lakin bu cür yanaşma uşağın özünə hörmət və özünə inam hissini zəiflədir. Belə uşaqlarda qorxu, gərginlik və depressiya hallarına tez-tez rast gəlinir. Fiziki cəzanın uzunmüddətli təsiri aşağı özünəqiymət, aqressiv davranış, stress və gələcəkdə münasibət qurmaqda çətinlik kimi özünü göstərə bilər.
“Güclü olmalısan” təzyiqi
Ənənəvi tərbiyə modelində uşaqlara tez-tez “güclü olmalısan”, “kiçik şeylərə görə narahat olma” kimi mesajlar verilir. Bu isə onların emosional ehtiyaclarının inkar olunmasına gətirib çıxarır. Hisslərini ifadə etməyə icazə verilməyən uşaqlar özlərinə qapanır və problemləri ilə müstəqil şəkildə mübarizə aparmaqda çətinlik çəkirlər. Nəticədə bu yanaşma onların sosial münasibətlərində və gələcək psixoloji durumlarında mənfi izlər buraxa bilər.
Ənənəvi gender rolları və onların təsiri
Cəmiyyətin qız və oğlan uşaqlarına fərqli yanaşması da psixoloji sağlamlığa təsirsiz ötüşmür. Oğlan uşaqlarından “güclü olmaq”, hisslərini gizlətmək, qız uşaqlarından isə “zərif” və “itaətkar” davranmaq tələb olunur. Bu stereotiplər uşaqların emosional inkişafını məhdudlaşdırır, özlərini ifadə etmək imkanlarını zəiflədir və onlarda mənfi emosional yüklənmələrə səbəb olur.
Müasir psixoloji yanaşmalar və alternativ tərbiyə modelləri
Ənənəvi tərbiyə üsullarının yaratdığı mənfi təsirlər fonunda müasir psixoloji yanaşmalar uşaqların emosional və sosial inkişafına daha çox diqqət yetirir.
Emosional dəstək və açıq ünsiyyət
Müasir psixologiya uşaqların hisslərini açıq ifadə etmələrini, onların duyğularına hörmətlə yanaşılmasını və anlayışlı münasibət göstərilməsini tövsiyə edir. Bu, uşaqlarda özünə hörmət və özünüifadə bacarığını inkişaf etdirir, eyni zamanda stress və narahatlıqla daha sağlam şəkildə baş etmələrinə şərait yaradır.
Müsbət tərbiyə yanaşması
Müsbət tərbiyə metodu sərt cəzalardan imtina edərək, düzgün davranışların təşviqi və öyrədilməsi üzərində qurulur. Uşaqlara məsuliyyət hissi aşılanır və davranışlarının nəticələrini anlamaq bacarığı formalaşdırılır. Bu yanaşma, uşaqların müstəqil düşünmə və qərarvermə bacarıqlarını inkişaf etdirir.
Ənənəvi ilə müasir yanaşmaların uzlaşdırılması
Cəmiyyətdə həm ənənəvi dəyərləri, həm də müasir psixoloji yanaşmaları bir arada tətbiq etmək mümkündür. Məsələn, uşaqlara milli-mənəvi dəyərlərə hörmət öyrədilməklə yanaşı, onların şəxsi sərhədlərinə, hisslərinə və fərdiliyinə də hörmət edilməlidir. Bu, uşaqların sağlam və balanslı şəxsiyyət kimi formalaşmasını təmin edir.
Psixoloq M. Almara Ağaqızı
PRİM – Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzinin direktoru
(Psixoloqla əlaqə saxlamaq istəyənlər Bakı şəhəri, Zahid Xəlilov 48A, Elmlər m/st yaxınlığında yerləşən “PRİM” Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzinə müraciət edə və ya 050 777 80 04 mobil nömrəsi ilə birbaşa Almara Ağaqızı ilə əlaqə saxlaya bilərlər. Həmçinin almara.melikova.aga_qizi instagram səhifəsi vasitəsi ilə də Almara xanımla kontakt yarada bilərlər.)
Mənim uşağım hələ kiçikdir, amma həmişə bu məsələyə narahatlıqla yanaşmışam. Yazıda vurğulanan sərt tərbiyə üsulları məni çox düşündürdü. Mən öz uşağımın hisslərini anlamalıyam, amma bizim cəmiyyətdə valideynlər arasında ‘güclü olmalısan’ kimi düşüncə çox yayılıb. Sizin yazınızda dediyiniz kimi, bizə ‘güclü olmalısan’ deməklə uşaqlarımızın hisslərinə qiymət vermirik. Bəs, biz nə etməliyik? Biz bu cür ənənəvi tərbiyə üsullarından necə uzaqlaşa bilərik? Nə vaxtdan etibarən uşağımıza emosional dəstək verməyə başlaya bilərik ki, onun özünə hörməti formalaşsın?
Bir müəllim kimi mən də məktəbdə bu problemləri çox tez-tez görürəm. Fiziki cəzanın və sərt tərbiyə üsullarının uşaqların təhsilinə necə təsir etdiyini birbaşa müşahidə etmişəm. Bəzi uşaqlar dərslərdə passiv olur, çox çətinlik çəkirlər və özlərinə güvənləri yoxdur. Amma yazıda dediyiniz kimi, açıq ünsiyyət və emosional dəstək vermək bu uşaqların inkişafına çox kömək edə bilər. Düşünürəm ki, müəllimlər də bu məsələyə diqqət yetirməli, uşaqları sadəcə akademik tərəfdən deyil, həm də emosional baxımdan inkişaf etdirməlidir. Hər bir məktəbəpsikoloq və ya mentorun uşaqlara duyğusal dəstək verə bilməsi üçün müvafiq treninqlər keçirilməlidir.
Əfsuslar olsun ki, biz hələ də ‘uşağın döyülməyən yeri ət qalır’ kimi köhnə düşüncələrlə yaşayırıq. Bu yazı həm valideynlər, həm də müəllimlər üçün maarifləndirici olmalıdır.
Bəzi fikirlərlə razı olsam da, yazıda ənənəvi tərbiyə üsullarına qarşı çox sərt münasibət var. Biz kənddə böyüyən uşaqları sərtliksiz necə düzgün istiqamətləndirək? Bəzən sərtlik zəruridir, sadəcə bu, fiziki cəzaya çevrilməməlidir. Müasir metodlar praktikada hər zaman effektiv olmur.
Bu məqaləni oxuyarkən sanki özümün uşaq vaxtı yaşadıqlarım yadıma düşdü. Hisslərin ifadəsinə icazə verilməməsi, ‘güclü olmalısan’ basqısı… Bu, uzunmüddətli travmalara səbəb olur. Yazıda qeyd olunan müsbət tərbiyə üsulları hər bir ailəyə çatdırılmalıdır
Cəmiyyətdə hər ailənin vəziyyəti, təhsil səviyyəsi, yaşayış mühiti fərqlidir. Müasir psixologiyanın tövsiyələri hər mühitə uyğun olmaya bilər. Amma təbii ki, uşaqlara hörmət və sevgi əsasdır.
Mən də bir ana kimi, bəzən əsəbləşib sərt reaksiya verirəm. Amma bu yazı mənə bir daha göstərdi ki, uşağın emosional ehtiyacları nəzərə alınmalıdır. Müsbət tərbiyə metodu ilə bağlı daha çox maarifləndirməyə ehtiyac var