Disleksiya və disqrafiya, uşaqların öyrənmə prosesində qarşılaşdıqları ən geniş yayılmış və kompleks çətinliklərdən biridir. Hər iki pozuntu da nevroloji təbiətə malik olub, müəyyən hədəf sahələrində (oxuma, yazma) normadan kənar inkişaf göstəriciləri ilə müşayiət olunur. Bu yazıda disleksiya və disqrafiyanın erkən mərhələdə diaqnostikası, həmçinin doğru və effektiv müdaxilənin vacibliyi müzakirə ediləcək.

Disleksiya və disqrafiyanın əsas xüsusiyyətləri

Disleksiya – oxuma ilə bağlı çətinliklər yaşamağa səbəb olan bir nevroloji vəziyyətdir. Disleksiya ilə əlaqəli əsas xüsusiyyətlər arasında:

Hərflərin və sözlərin qarışdırılması,

Oxuma sürətinin və düzgünlüyünün zəif olması,

Sözləri tərs oxuma və ya oxuma zamanı hərf və səslərin səhv oxunması,

Mətnin mənasını başa düşməmək.

Disqrafiya isə yazı ilə bağlı çətinliklərdir və uşağın yazılı ifadə etmə bacarığını əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədir. Disqrafiyanın əsas əlamətləri:

Əllə yazma zamanı hərflərin və sözlərin səhv yazılması,

Yazı yazmaqda çətinliklər və yavaşlıq,

İmla və qrammatika səhvlərinin artması,

Yaddaşın zəifliyi, yazı prosesində pozulmuş əlaqələr.

Hər iki pozuntu uşaqların akademik inkişaflarını ləngidə bilər, həmçinin özünə inam və motivasiyasında azalmağa səbəb ola bilər.

Erkən diaqnostikanın vacibliyi

Disleksiya və disqrafiyanın erkən dövründə diaqnoz qoyulması, uşağın gələcəkdəki inkişafı üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir. Bu pozuntuların erkən mərhələdə aşkar edilməsi, müalicə və müdaxilə üçün müvafiq tədbirlərin görülməsinə şərait yaradır. Erkən müdaxilə ilə uşağın təhsil həyatında daha az çətinliklərlə qarşılaşacağı və sosial adaptasiyasının daha sürətli olacağı gözlənilir.

Disleksiya və disqrafiya çox vaxt məktəbəqədər yaş dövründə müəyyən edilə bilər. Bunun üçün valideynlər və müəllimlər uşağın oxuma və yazma bacarıqlarında qeyri-adi çətinliklər görməlidir. Aşağıdakı əlamətlər erkən diaqnostikanın göstəricisi ola bilər:

Oxuma: Uşaq hərf və sözləri bir neçə dəfə təkrarlamaqla oxumaqda çətinlik çəkir, mətnin mənasını başa düşməkdə çətinlik yaşayır.

Yazı: Yazdığı sözlərdə səhvlər çox olur, yazı üslubu qeyri-adi və ya zəif inkişaf etmişdir.

Səs və hərflərin ayırd edilməsi: Uşaqların səsləri düzgün ayırd etməməsi və ya qarışdırması.

Koordinasiya və motor bacarıqları: Disqrafiya ilə əlaqəli uşaqların yazı yazmaq üçün əl hərəkətlərini koordinasiya etmə bacarığı zəif olur.

Müdaxilə strategiyaları

Disleksiya və disqrafiyanın müalicəsi və müdaxiləsi, hər bir uşağın fərdi xüsusiyyətlərinə əsaslanmalıdır. Uşaqların inkişafı üçün fərdi yanaşma çox önəmlidir. Müvafiq təlimlər və müalicə üsulları uşağın zəif tərəflərini inkişaf etdirməyə və möhkəmləndirməyə kömək edir.

Fərdi təhsil planı (IEP): Uşağın xüsusi ehtiyaclarına uyğun hazırlanmış fərdi təhsil planı, həm müəllimlər, həm də valideynlər üçün rəhbər rolunu oynayır. Disleksiya və disqrafiyalı uşaqlar üçün xüsusi tədris yanaşmaları tətbiq olunmalıdır.

Multisensorial yanaşma: Disleksiya və disqrafiyalı uşaqlara yazı və oxuma bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün multisensorial yanaşmalar, yəni müxtəlif duyğusal vasitələrdən istifadə edilməlidir (görmə, eşitmə, toxunma). Məsələn, uşaqların səsləri eşidərək hərfləri və sözləri öyrənməsi, yazılarını rəngli qələmlərlə və ya sandıqda yazmaları onlara daha yaxşı yadda qalacaq.

Yavaş və davamlı təlimlər: Disleksiya və disqrafiya ilə bağlı çətinlik yaşayan uşaqların təlimi daha yavaş və ardıcıl olmalıdır. Müəllimlər uşaqlara daha çox vaxt ayırmalı, onları təşviq etməli və kiçik müvəffəqiyyətlər üçün mükafatlandırmalıdır.

Psixoloji dəstək: Uşaqların özünə inamını artırmaq və psixoloji rahatlıq təmin etmək çox vacibdir. Onlar, bu çətinliklərin yeganə və ya əbədi problem olmadığını anlamalıdırlar. Bu məqsədlə psixoterapiya, motivasiyaedici məsləhətlər və sosial bacarıqların inkişafı müsbət təsir göstərə bilər.

Valideynlərin rolu: Uşağın inkişafı və müdaxiləsi üçün valideynlərin aktiv rolu vacibdir. Onlar mütəmadi olaraq uşaqları ilə oxumağa, yazmağa və oyun oynamağa zaman ayırmalıdırlar. Evdəki dəstək mühiti uşağın təhsilində böyük rol oynayır.

Disleksiya və disqrafiya, uşaqların təhsil həyatında əhəmiyyətli çətinliklər yarada biləcək vəziyyətlərdir, amma bu pozuntuların erkən mərhələdə tanınması və müdaxilə olunması uşaqların inkişafını müsbət istiqamətə yönləndirə bilər. Uşağın fərdi xüsusiyyətlərinə uyğun doğru tədris metodlarının tətbiqi, psixoloji dəstəyin və valideynlərin aktiv iştirakının əhəmiyyəti önəmlidir. Bu cür müalicə və müdaxilələrin müsbət nəticələr verməsi üçün qarşılıqlı əməkdaşlıq və düzgün yanaşmaların tətbiqi tələb olunur.

Ülviyyə Əfəndiyeva

Ailə və uşaq psixoloqu

Ailə problemləri üzrə ekspert

Beynəlxalq təlimçi