Azərbaycan cəmiyyətində təhsil, xüsusilə məktəb imtahanları və qiymətlər, uşaqlar və gənclər üçün həyatlarının mərkəzində olan əsas mövzulardan biridir. Çox vaxt valideynlər, müəllimlər və cəmiyyətin gözləntiləri şagirdin təhsil həyatına və psixoloji inkişafına böyük təsir göstərir. Xüsusilə, imtahanlarda gözlənilən nəticə alınmadıqda, şagirdlər üzərində təzyiq yaranır. Təzyiqin mənfi təsirləri isə onların psixoloji və emosional sağlamlığını ciddi şəkildə poza bilər.
İmtahan nəticələrinin gözlənilən səviyyədə olmaması, bir çox şagirdin valideynləri tərəfindən müsbət qarşılanmır. Təsadüfi deyil ki, valideynlər uşaqlarının təhsil həyatında uğur qazanmalarını çox vaxt həyatlarının ən vacib məqsədi hesab edirlər. Bununla yanaşı, təhsil, hər zaman uşaq üçün yalnız akademik uğurla ölçülməməlidir. Uşağın sosial və emosional inkişafı, özünə inamı və fərdi bacarıqları da vacibdir. Lakin, təhsil sistemindəki yüksək rəqabət və valideynlərin gözləntiləri, bir çox hallarda uşaqları ciddi təzyiq altında qoyur.
Psixoloji təzyiqin təsirləri
Valideynlərin imtahan nəticələri ilə bağlı şagirdlərə göstərdiyi təzyiq, onların psixoloji vəziyyətini ciddi şəkildə poza bilər. Psixoloji təzyiqin bir çox mənfi nəticələri ola bilər:
Stress və narahatlıq
İmtahan öncəsi və sonrası təzyiq, uşaqlarda yüksək stress və narahatlıq yarada bilər. Şagirdlər, nəticə əldə etmək və valideynlərinin gözləntilərini qarşılamaq məqsədilə ciddi psixoloji yük altında qala bilərlər. Bu vəziyyət, onların ümumi emosional vəziyyətinə mənfi təsir edir və gündəlik həyatlarında da sıxıntılara səbəb olur.
Özünə inamın azalması
İmtahandan aşağı bal alan abituriyentlər özlərini uğursuz hiss edə bilərlər. Valideynlərin və müəllimlərin yüksək gözləntiləri ilə müqayisədə az bal toplamaq, uşağın özünə inamını azalda bilər. Bu vəziyyətin uzunmüddətli nəticəsi, özünə güvənməmə, sosial izolyasiya və karyera seçimində qeyri-müəyyənlik yarada bilər.
Uğursuzluq qorxusu və mükəmməllik istəyinin artması
Abituriyentlər arasında “uğursuzluq qorxusu” yaranır və bu, onların yalnız imtahanlarda deyil, həyatın digər sahələrində də mükəmməl nəticələr əldə etmə arzusu ilə özünü büruzə verir. Bu hal, zamanla mükəmməllik istəyinə çevrilə bilər, yəni uşaqlar heç vaxt kifayət qədər yaxşı olduqlarını hiss etmirlər və özlərini daima daha yaxşı olmağa məcbur hiss edirlər.
Depressiya və psixoloji çətinliklər
Uşaqların və gənclərin imtahan nəticələrinə qarşı göstərilən yüksək tələblər, depressiya əlamətlərinə səbəb ola bilər. Onlar ümumiyyətlə özlərinə qarşı yüksək tələblər qoyduqları üçün, uğursuz olduqları zaman özlərini dəyərsiz hiss edə bilərlər. Bu, onların psixoloji sağlamlığını təhdid edən ciddi bir vəziyyətə çevrilə bilər.
Valideynlər və təzyiqin azaldılması
Valideynlər uşaqlarına olan sevgilərini və qayğılarını təzyiq vasitəsilə göstərmək yerinə, onları anlamağa çalışmalıdırlar. Uşaqların və gənclərin inkişafında dəstək olmaq və onların yaxşı nəticələr əldə etməsi üçün müsbət və dəstəkləyici bir mühit yaratmaq çox vacibdir.
Valideynlər aşağıdakı üsullarla uşaqlarına kömək edə bilərlər:
Pozitiv dəstək: Uşaqların nəticələrinə əsasən onları mühakimə etmək yerinə, onlara dəstək verərək, əldə etdikləri nəticənin həyatın sonu olmadığını göstərmək vacibdir.
Realist gözləntilər: Valideynlər, uşaqlarının qabiliyyətlərinə uyğun real gözləntilər qoymalıdırlar. Hər uşaq fərqlidir və hər kəsin təhsil həyatında öz ritmi vardır.
Emosional dəstək: Uşaqların özlərini rahat hiss etmələri və emosional təhlükəsizliklərinin təmin edilməsi, onların daha yaxşı nəticələr əldə etmələrinə kömək edəcəkdir. Uşaqlara yalnız qiymətləri deyil, həm də onların psixoloji rifahı əhəmiyyətli olmalıdır.
İnkişafı qiymətləndirmək: Uşaqların akademik nəticələrinə əlavə olaraq, onların şəxsi inkişafını da qiymətləndirmək vacibdir. Sosial bacarıqlar, yaradıcı düşüncə və başqa qabiliyyətlər də uğur sayılmalıdır.
Hər bir insan dünyaya öz missiyasını davam etdirmək üçün gəlir.Hər fərdin öz dünyası vardır. Uşaqlar fərqli bacarıqları və qabiliyyətləri ilə dünyaya göz açır. Yetər ki,valideyinlər uşaqlarını bacarıqları üzərindən formalaşdırsınlar.Az balla nəticələn şagirdin demək ki, başqa missiyası var. Bəzən uğursuzluqdan doğan uğuru görməyi bacarmaq lazımdır. Dahilərin çoxu uğursuzluqdan dahi olublar. Bu dünyada varlığımız belə uğurumuzdur. Bəli, çətin anlar olur və o an sənə bir işarədir, fərqində olmaq zamanıdır. Özünü kəşf et. Sənin öz dünyan var.Həmd olsun yaradana.
Dahi Nizami Gəncəvi demişdir:
Günəşi örtsədə qara buludlar,
Yenə Günəş adlı bir qüdrəti var…
Valideynlərin və cəmiyyətin təhsil gözləntiləri təzyiqə səbəb olsa da, uşaqların psixoloji rifahı da ən az akademik uğur qədər vacibdir. Təzyiqin azaldılması, uşaqların özlərini daha yaxşı hiss etmələrinə, daha yaxşı nəticələr əldə etmələrinə və sağlam inkişaflarına şərait yaradacaqdır. Hər bir uşaq unikal və fərdidir, buna görə də onların təhsilindəki ən yaxşı yanaşma dəstək və anlayışdan gəlir.
Mənsurə Qəhrəmanova
Psixoloq-Pedaqoq
Uşaq İnkişaf Mütəxəssisi
Milli Dəyərlər üzrə Maarifləndirmə İctimai Birliyinin sədr müavini
(Psixoloqla əlaqə saxlamaq istəyənlər, 055 361 68 60 mobil nömrəsi ilə birbaşa Mənsurə Qəhrəmanova ilə əlaqə saxlaya bilərlər. Həmçinin, psixopedaqoqmensureqehremanova adlı instagram səhifəsi vasitəsilə də Mənsurə xanımla kontakt yarada bilərlər.)
Məncə uşaqlar üzərindəki təzyiq həqiqətən çox pis təsir edir. Bizim cəmiyyətin tələbləri və gözləntiləri çox vaxt uşaqların psixologiyasını poza bilir. İmtahanlar heç də hər şey demək deyil. Uşaqlara real gözləntilər qoymaq, onların inkişafını dəstəkləmək daha vacibdir. Stressdən çox şey alınmır. Gözləntilərimi dəyişdim və daha çox onlara dəstək verirəm.
Uşaqlarımıza qarşı təzyiq çox vaxt gözləntidən artıq olur. Məncə, yaxşı qiymətlər almaq istəyi çox normaldır, amma təzyiqi azaltmalıyıq. Məsələn, bəzən imtahanlardan sonra uşağımın üzündəki təzyiqi görəndə narahat oluram. İmtahan balı ilə insanın dəyəri ölçülməməlidir. Bütün bu yazıda qeyd edilənlərə tamamilə qatılıram. Valideynlər olaraq uşağımızın yanında durmalıyıq, onları təkcə bal və qiymətə görə deyil, onların inkişafını da qiymətləndirməliyik.
Həqiqətən də, uşaqları sadəcə imtahan balı ilə qiymətləndirmək çox yanlışdır. Uşaq hər şeyə görə birinci olmalı deyil, amma özünü yaxşı hiss etməli, inkişaf etməlidir. Valideynlər bəzən “əgər yaxşı qiymət almazsan, sən pis insansan” deyə düşünürlər, amma bu, uşaqların ruh halını çox zədələyir. Təzyiq uşaqda əks təsir yaradır, bəzən kiçik bir nəticə belə böyük dəyişikliklərə səbəb ola bilər.
Hörmetli Mensure xanımın fikirleri çox qiymetlidir, ve zamanında qeleme alınmış yazıdır. Bu günlerde valideyinlere daha çox psixoloji destek lazımdır. Eger hörmetli valideyinler öz arzu ve isteklerini öne sürmeyib, övladının qabiliyyetinin hansı seviyyede olduğunun ferqine varsalar , o zaman hem genclerde özgüven yaranar , qüvvetlener , özgüvenli her bir övlad da neinki qebul imtahanlarından elece de bütün heyat imtahanlarında qelebe qazanar. Ne demiş Mevlana: istediyin bir şey olursa bir hayır, olmazsa min hayır ara”Valideyin bunun ferqinde olsa ne övladını üzer, ne de özünü.
Sürekli imtahan təzyiqi altında böyüyən uşaqların çoxu gələcəkdə özünə inam problemi yaşayır. Mənim uşağımda da bu problemi görürəm. Onu başa düşməyə çalışıram, imtahanlardan çox, onun hissləri və nə düşündüyü mənim üçün önəmlidir. Hər uşaq fərqlidir, ona görə də hər birinin inkişafını fərqli cür qiymətləndirmək lazımdır.
İmtahanlar həqiqətən böyük yük ola bilir. Məncə, uşaq sadəcə nəticəyə fokuslanmamalıdır, prosesin özü də önəmlidir. Biz bəzən “Yaxşı oxumaq vacibdir” deyirik, amma uşaqların hisslərini və psixoloji sağlamlığını unuduruq. Uşağa həm də dəstək olmaq, onu dinləmək lazımdır. Uşaqlara görə, ən böyük uğur özlərini yaxşı hiss etmələridir.