Psixoloq kimi uzun illərdir müşahidə etdiyim bir həqiqət var: oyun, uşaqların duyğu dünyasına açılan ən səmimi və təsirli qapılardan biridir. Uşağın danışmadığı, ifadə edə bilmədiyi, bəzən özü də tam anlamadığı hiss və düşüncələr məhz oyun mühitində öz təbii formasında üzə çıxır. Bu səbəbdən, oyun sadəcə əyləncə vasitəsi deyil — o, uşağın mənəvi vəziyyətini, psixoloji ehtiyaclarını, münasibətlərə baxış bucağını anlamaq üçün mühüm bir diaqnostik alətdir.
Əslində, oyun zamanı uşaq yalnız fantaziyasını deyil, eyni zamanda həyatdakı müşahidələrini, keçirdiyi emosiyaları və sosial rolları da canlandırır. Oyun onun üçün bir növ ifadə platformasıdır. Məsələn, sakit görünən bir uşaq, oyunda aqressiv davranışlar sərgiləyə bilər; bu isə onun içində toplanan emosional yüklənmənin siqnalı ola bilər. Həmin anlarda oyun terapevtik bir funksiyanı da yerinə yetirir — uşaq içindəki gərginliyi sözsüz, amma təsirli şəkildə ifadə edir.
Valideynlər və mütəxəssislər bilməlidirlər ki, uşaq oyun zamanı daim özünü ifadə etmir. Bəzən gördüyü davranışları təqlid edir, böyüklərin sözlərini olduğu kimi təkrarlayır. Amma bu təqlid belə passiv proses deyil — uşaq duyğularını bu təqlidlərin içinə yerləşdirir. Yəni uşaq, yalnız gördüyünü deyil, gördüyünü necə hiss etdiyini də göstərir. Bu baxımdan təqlid də onun şəxsiyyətinin formalaşmasında vacib mərhələlərdən biridir.
Misal üçün, əgər uşaq oyunda “ana” və “ata” rollarını canlandırırsa və burada sərt, əmrverici ton istifadə edirsə, bu, evdə tez-tez bu üslubun şahidi olduğuna işarə ola bilər. Əgər tez-tez “xəstə” roluna girirsə, bu onun diqqətə ehtiyac duyduğunu göstərir. Oyunda davamlı olaraq “komandir”, “müəllim” və ya “müdir” olmaq istəyirsə, bu, liderlik xüsusiyyətlərinin formalaşmaqda olduğunu göstərə bilər. Bu kimi detallar valideynlər üçün ipucu rolunu oynamalıdır.
Digər maraqlı nüans ondan ibarətdir ki, oyun uşağın sosial münasibətlərə olan münasibətini də əks etdirir. Qardaşını qısqanan bir uşaq, bunu birbaşa dilə gətirməyə bilər. Amma gəlinciyinə sərt davranması, yaxud qardaşına oxşayan oyuncağı “cəzalandırması” bu qısqanclığın dolayısı ilə ifadəsidir. Bəzən isə uşaq oyunda valideynin davranışını təqlid edərək ona qarşı yığılan incikliyi, narazılığı dolayısı ilə “oynayaraq” ifadə edir.
Bu baxımdan biz psixoloqlar üçün oyun sadəcə müşahidə obyekti deyil, həm də bir növ təhlil və müdaxilə mühiti yaradır. Uşağın oyun zamanı seçdiyi rollar, istifadə etdiyi cümlə formaları, mimika və jestləri onun daxili aləmi barədə dəyərli məlumat verir. Bu səbəbdən, xüsusilə 2-10 yaş aralığında uşaqlarla çalışan mütəxəssislər və valideynlər oyun prosesini diqqətlə izləməli, nəticələrini isə səbir və anlayışla təhlil etməlidirlər.
Nəhayət, vurğulamaq istərdim ki, oyun uşağın inkişafında mühüm bir “güzgü” funksiyasını daşıyır. Uşaq bu aynaya baxaraq özünü tanıyır, biz isə bu aynaya baxaraq onu daha yaxşı başa düşürük. Ona görə də, valideynlər və tərbiyəçilər olaraq biz yalnız uşaqla oynamaqla kifayətlənməməli, eyni zamanda onun oyununa qulaq asmalı, onu oxumağı öyrənməliyik.
Psixoloq M. Almara Ağaqızı
PRİM – Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzinin direktoru
(Psixoloqla əlaqə saxlamaq istəyənlər Bakı şəhəri, Zahid Xəlilov 48A, Elmlər m/st yaxınlığında yerləşən “PRİM” Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzinə müraciət edə və ya 050 777 80 04 mobil nömrəsi ilə birbaşa Almara Ağaqızı ilə əlaqə saxlaya bilərlər. Həmçinin almara.melikova.aga_qizi instagram səhifəsi vasitəsi ilə də Almara xanımla kontakt yarada bilərlər.)
Mənim balam da oyunda çox zaman sərt, ciddi “ata” və “ana” rollarını oynayır. Hətta bəzən özünü “müəllim” kimi hiss edir və bizə nəsihət verir. İlk başda bunu sadəcə oyun kimi qəbul etdim, amma indi yazını oxuyanda daha dərindən düşündüm. Bəlkə də bu, evdə gördüyü davranışların əksidir. Məncə, valideynlər oyunun uşaqların duyğularını başa düşmək üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu anlamağa çalışmalıdırlar. Bunu nəzərə alaraq daha diqqətli olacağıq.
Uşaqlar, həqiqətən də, oyun vasitəsilə hisslərini və emosiyalarını daha asan ifadə edə bilirlər. Mənim işimdə də gördüyüm bir çox hal var ki, uşaqlar müəyyən çətinliklərini oyunda canlandırır. Mənim üçün oyunun terapevtik funksiyası çox vacibdir. Valideynlər və tərbiyəçilər bu cür metodları tətbiq etməklə uşaqlarla daha yaxşı əlaqə qura bilərlər. Yazıda qeyd olunan təqlid məsələsi isə məncə, uşaq inkişafının vacib bir mərhələsidir. Bu mərhələni düzgün qiymətləndirmək lazımdır.
Mən də uşaqlarla işləyirəm və çox vaxt onların oyunları mənə müxtəlif psixoloji vəziyyətləri anlamağa kömək edir. Yəni, bəzən çox sakit görünən bir uşaq dərs zamanı belə aqressiv hərəkətlər göstərir. Bu yazı bunun nə qədər vacib olduğunu vurğulayır. Uşaq, məncə, hər zaman duyğularını sözlə ifadə edə bilmir və oyun həm də onun öz dünyasını anlamağa kömək edir. Valideynlər və müəllimlər bu cür detallara diqqət etməlidir, çünki biz bəzən uşaqların davranışlarını yanlış başa düşə bilirik.
Mənim də təcrübəmdə müşahidə etdiyim bir həqiqət var ki, uşaqlar oyun vasitəsilə hisslərini ifadə edirlər. Bəzi uşaqlar hətta məktəbdəki problemlərini belə oyun oynayarkən göstərirlər. Oyunda təqlid etmək, əslində, uşağın daxili aləmini anlamağa kömək edir. Bu yazı valideynlərə çox yaxşı istiqamət verir. Əgər biz onların oyunlarına diqqətlə yanaşsaq, bəzən problemləri daha erkən mərhələdə aşkar edə bilərik.
Mənim işimdə də çox vaxt uşaqların davranışları vasitəsilə onların daxili dünyalarını anlamağa çalışırıq. Bəzən uşaq açıq şəkildə hisslərini dilə gətirə bilmir, amma oyunda göstərdiyi hərəkətlər və sözlər çox şey deyir. Məsələn, çox vaxt qardaşını qısqanan bir uşağın oyunda eyni vəziyyəti yaratması, həmin uşağın duyğusal vəziyyətini anlamağımıza kömək edir. Məncə, bu mövzuda daha çox maarifləndirmə işi aparılmalıdır.
Bəzən uşağım çox sərt davranır və mən əvvəlcə düşünürdüm ki, bu sadəcə onun xarakteri ilə bağlıdır. Amma yazını oxuduqdan sonra anladım ki, bəlkə də evdə gördüyü davranışları təkrarlayır. Mənə çox maraqlı gəldi. Əslində, uşaq oyun oynayarkən bizi bir çox şey haqqında məlumatlandırır. Məncə, bu yazı hər bir valideyn üçün çox faydalıdır, çünki biz bəzən uşaqların duyğularına diqqət yetirməyi unuduruq. Əgər biz uşaqların oyununu düzgün oxuya bilsək, onların daxili dünyasına daha yaxından nüfuz edə bilərik.
Mənim balam çox vaxt oyunda “müəllim” olur, bəzən isə “ana” roluna girir. İlk başlarda sadəcə oyun kimi qəbul edirdim, amma bu yazını oxuyandan sonra daha dərindən düşündüm. Həqiqətən də, uşaqlar oyunla hisslərini ifadə edirlər və biz bəzən bunu anlamırıq. Amma bir sualım var: Əgər uşağım daima agresiv davranışlar göstərirsə və oyunda da bunu təkrarlayırsa, bu, onun içindəki narahatlıq və ya stressin göstəricisi ola bilərmi? Bir valideyn olaraq nə etməliyəm?
Mən də uşağımın oyunları vasitəsilə bəzi şeyləri başa düşməyə başladım. Amma bəzi hallarda oyun sadəcə əyləncə kimi görünür və uşaq oyun zamanı heç bir dərin hissiyat göstərmir. Yazını oxuyanda düşündüm ki, bəlkə də bəzən oyun sadəcə bir əyləncədən daha çoxdur və biz onu hər zaman qiymətləndirmirik. Bir valideyn olaraq necə daha diqqətli olmalı və uşağımızın oyununu doğru şəkildə təhlil etməliyik?
Mənim praktikada da gördüyüm bir çox uşaq davranışları bu yazıda təsvir edilənlərlə uyğun gəlir. Bəzən uşaqlar sadəcə sözlərlə ifadə edə bilmədikləri narahatlıqları oyun vasitəsilə ortaya qoyurlar. Oyunun sadəcə əyləncə olmadığını və uşaqların duyğusal vəziyyətlərini anlamaq üçün əhəmiyyətli bir vasitə olduğunu vurğulamaq çox vacibdir. Həmçinin, yazıda qeyd olunan “güzgü funksiyası” fikri çox gözəldir. Bu, həm uşaqların özlərini başa düşmələrinə, həm də valideynlərin onlara daha yaxından yanaşmalarına kömək edəcək.
Mənim uşağım çox sakit və ümumiyyətlə evdə çox nadir hallarda öz hisslərini dilə gətirir. Amma oyun oynayarkən onun davranışları çox dəyişir, daha aktiv və bəzən sərt olur. Yuxarıda qeyd etdiyiniz “oyun vasitəsilə uşaq daxili aləmini ifadə edir” fikri çox doğru göründü. Amma mənim bir sualım var: Uşağımın oyunda sərt davranışlar sərgiləməsi, məncə, evdəki bir problemə işarə edə bilər. Bu cür davranışları daha yaxşı anlamaq və müvafiq şəkildə müdaxilə etmək üçün valideyn olaraq hansı addımları atmalıyıq?
Əgər uşağımızda bir neçə fərqli davranışın təkrarı varsa, məsələn, həm “ata” rolunu oynayır, həm də “xəstə” roluna girməyə meyilli olursa, bu, hansı mənada mənalı ola bilər? Uşaqda bu cür qarışıq davranışları necə başa düşməliyik və onlara necə yanaşmalıyıq?