Dünyada hər il orta hesabla 1,3 milyon insan yol qəzaları nəticəsində ölür. Məlumdur ki, bu qəzaların əksəriyyəti insan səhvlərindən, yəni daha çox sürücü səhvlərindən qaynaqlanır. Avtomobil istehsalçıları yol qəzalarının qarşısını almaq üçün inkişaf etdirdikləri texnologiyaları avtomobillərə inteqrasiya etməyə davam edirlər. Qəzaların səbəbləri arasında bir çox fərqli səbəb var.
Yol qəzası, avtomobil yolunda hərəkət edən bir və ya daha çox nəqliyyat vasitəsinin iştirakı olan ölüm, yaralanma və zədələnmə ilə nəticələnən hadisədir. Ölkəmizdə nəqliyyat vasitələrinin sayı gündən-günə artır və bununla yanaşı şüursuz sürücülərin artması və yol hərəkəti qaydalarına riayət edilməməsi yol qəzalarını artırır. Yol qəzaları maddi ziyana, müvəqqəti və ya daimi əlilliyə və daha da pisi, ölümlə nəticələnə bilər. Sürücü, piyadalar, nəqliyyat vasitələri yol qəzalarına səbəb ola bilər.
Yol qəzaları qəzaya səbəb olan amillər baxımından fərqlənir. Yol qəzalarının səbəbləri arasında bir çox fərqli amil rol oynayır. Buna görə dünyada yol qəzalarının əsas səbəbi həddindən artıq sürət olaraq göstərilir. Nəqliyyat vasitəsi ilə təyinat yerinə çatmaq istəyərkən sürət nişanlarına əməl etməmək və sürət həddini aşmaq yol qəzalarına səbəb olur. Həddindən artıq sürət halında meydana gələn yol qəzalarında ölüm riski digər qəzalara nisbətən daha yüksəkdir. Bu səbəbdən asılı olmayaraq həddindən artıq sürətdən qaçmaq və nəqliyyat vasitəsi ilə gedən yolda səlahiyyətlilər tərəfindən müəyyən edilmiş sürət həddlərinə riayət etmək böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Qəzaların səbəbləri arasında ikinci vacib məsələ diqqətsizlikdir. Nəqliyyat vasitəsi ilə səyahət etmək üçün güzgü və ətrafı daim yoxlayarkən öndəki nəqliyyat vasitələrinin hərəkətlərini izləmək lazımdır. Mütəxəssislər, maşın sürərkən nəqliyyatın gedişi və ətraf mühitin nəzarətindən başqa heç bir şeylə maraqlanmamağın vacibliyini vurğulayırlar. Avtomobil sürərkən telefon, yemək və içki və s. faktorlarla məşğul olmaq, bir sözlə, diqqətsiz olmaq ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. Digər tərəfdən yorğunluq və yuxusuzluq diqqətsizliyə səbəb olur. Bu səbəbdən, uzun yollarda nizamlı olaraq istirahət etmək və trafikə yuxusuz vəziyyətdə getməmək üçün nəzərə alınmalı olan ən əhəmiyyətli nöqtələrdən biridir.
Sükan arxasında şüurlu, hörmətli, səbirli və anlayışlı bir sürücü olmaq və eyni zamanda ən əsas yol hərəkəti qaydalarını bilmək və bu qaydalara riayət etmək lazımdır. Qaydalara riayət etmədən şüursuz şəkildə maşın sürməyə çalışmaq avtomobil qəzalarının əsas səbəblərindən biridir. Sükan arxasından xəbəri olmayan sürücülər nəinki özlərini riskə ata, həm də digər sürücülər və piyadalar üçün təhlükə yarada bilər. Yol hərəkəti haqqında məlumatlılığı artırmaq üçün qaydaları yaxşı başa düşmək və daim məşq etmək lazımdır.
Sərxoş vəziyyətdə avtomobil idarə etmək, sürücüyə və ətraf mühitə vurduğu zərər baxımından daim mübarizə aparan bir mövzudur və ictimai şüurun artırılması üçün səy göstərilir. Bundan əlavə, spirtli içkilər avtomobil qəzalarının əsas səbəblərindən biridir. Alkoqol sürücünün üstünlüyünü və sürücülük qabiliyyətini minimuma endirən bir maddə olduğundan, spirtli içkilərin təsiri altında sükan arxasına keçməkdən mütləq çəkinməlisiniz.
Yol hərəkəti qaydaları sürücüləri və ətraf mühiti qəzalardan qorumaq üçün hazırlanmış qaydalardır. Bu qaydalara riayət etmək böyük ölçüdə yol qəzalarının qarşısını alacaq. Məsələn, Yol qəzalarını böyük ölçüdə önləyə biləcək qaydalara növbə ilə siqnal vermək, piyada keçidlərində nəzarəti saxlamaq, aşağıdakı məsafəni saxlamaq, ötmə qaydalarına riayət etmək, qırmızı işıqda keçməmək, kəsişmənin prioritetlərini bilmək, zolaq və zolaq dəyişikliklərini diqqətlə izləmək daxildir.
Yol qəzası yaşamaq və ya hər hansı qəzaya səbəb olmaq, sürücülərə maddi və mənəvi təsir edən bir prosesdir. Bunun üçün yol hərəkəti qaydalarını bilmək və yol qəzalarına səbəb ola biləcək səbəblərdən qaçınmaq lazımdır. Unutmayın ki, yol hərəkəti qaydalarını təyin etməyin ən əsas səbəbi trafikin tənzimlənməsi deyil, sürücülərin və sərnişinlərin başına gələ biləcək pis hadisələrin qarşısını almaqdır. Yuxarıda sadalanan əsas məqamlara diqqət yetirməklə və yol hərəkəti qaydalarına riayət etməklə mümkün qəza riskini minimuma endirə bilərsiniz. Yeri gəlmişkən, ilk növbədə maşına minən kimi təhlükəsizlik kəmərini bağlamağı unutmayın.
Sürücünün yol qəzalarına səbəb olan səbəbləri
Təcrübəsiz maşın sürmək
Yol və hava şəraitinə qarşı tədbir görməmək
Tıxacda ehtiyatsızlıq
Sərxoş maşın sürmək
Avtomobil sürərkən sürətləndirmək
Yol hərəkəti qaydalarına əməl etməmək
Piyadaların yol haqqından məhrum edilməsi
Sərnişinin yaratdığı yol qəzalarının səbəbləri
Sürücünün birinci yol haqqından məhrum edilməsi
Yol hərəkəti qaydalarına əməl etməmək
Qırmızı işığı keçmək
Dayanmış nəqliyyat vasitəsinin qarşısına və ya arxasından çıxmaq
Piyada keçidindən istifadə etməmək
Yolda əl arabasından səhv istifadə
Avtomobilin qəzaya uğraması zəncirvari yol qəzalarına da səbəb olur. Yolda yaranan problemlər tıxacda olan sürücülərin həyatını təhlükəyə ata bilər.
Sürücünün, piyadanın, nəqliyyat vasitəsinin və yolun qəzaya səbəb olduğunu görürük. Yol qəzalarının qarşısını almaq üçün sürücülük vəsiqəsi aldıqdan sonra məşq etməli, maşın sürərkən həmişəkindən daha diqqətli olmalı, tam yuxu alınmalı, yol hərəkəti qaydalarına riayət etməli və sərxoş vəziyyətdə avtomobil idarə etməməlisiniz.
Məsələ ilə bağlı araşdırma apararaq sosioloq, psixoloq və ekspertlərin fikirlərini öyrəndik.
Sağlam Cəmiyyət Hərəkatının sədri, sosioloq Lalə Mehralı: “Son zamanlar sıx-sıx yol nəqliyyat hadisələri baş verir. Bir üzücü xəbəri də elə bu sabah aldıq. Sürücülərin vaxtından çox iş başında olmaları, dincəlməmiş yola düşməkləri, tibbi yoxlanışdan keçmədən işə qəbul olunmaları bu qəzaların əsas səbəblərindəndir. Ümumi götürdükdə isə səbəb çoxdur.
Ən çox da bu tip qorxulu qəzalar uzun yol qət edən sürücülərdə olur. Çünki, onlar tam olaraq yuxularını almırlar. Yəni, yuxudan doymurlar. Az yatıb, çox işləyirlər. Günün çox saatlarını yolda olduqları üçün lazımi qədər dincəlmək şansları da olmur.
Onları buna bəzən firmalar, şirkətlər, bəzən də ağır iş şərtləri məcbur edir. Yəni, burada yalnız sürücünü günahlandırmaq da olmaz. Əgər sürücü çalışdığı şirkətə etiraz edərsə, işdən çıxarılır və s.
Belə hallar yalnız yol sürücülərində deyil, avtobus sürücülərində də müşahidə olunur. Bu yorğunluğun nəticəsi də bu günkü faciədir. Burada tək bir nəfəri günahlandırmaq olmaz”.
Yazıçı-kulturoloq, analitik-ekspert Aydın Xan Əbilov: “Son illər istər dünyanın bir çox ölkələrində, xüsusən də Şərq ölkələrində, istərsə də Azərbaycanda avtomobil qəzalarının həm fərdi nəqliyyat vasitələri, həm müəssisələrin və hüquqi şəxslərin sürücüləri tərəfindən idarə olunan müxtəlif təyinatlı yük maşınları, avtobuslar və digər bu tipli nəqliyyat vasitələrinin törətdiyi qəzalar nəticəsində on minlərlə insanın əlil olması, eyni zamanda dünyasını dəyişməsi dünyamız üçün xüsusən də Azərbaycan üçün böyük bir məsələyə çevrilib. Bunların bir neçə səbəbi var. Bizi daha çox Azərbaycan və onun paytaxtı Bakı maraqlandırdığına görə çalışarıq ki, fikirlərimizi bu yöndə və istiqamətdə çatdıraq.
Azərbaycanda bilirsiniz ki, son illər yol strukturu, infrastrukturu Avropa səviyyəsinə qaldırılıb. Ölkənin müxtəlif qərb, şimal, cənub istiqamətində dünya standartlarına cavab verən traslar, avtomagistrallar, ikitərəfli yollar salınıb və onların təhlükəsizliyi ilə bağlı müxtəlif texniki vasitələr yolboyu düzülüb. Amma insanların idarə etdiyi avtomobillər artıq ötən əsrin bir çox sovet istehsalı olan köhnə tipli avtomobillərdir.
Xüsusən də yük maşınlarının keyfiyyəti çox bərbad gündədir və bu da istər-istəməz qəzaların çoxalmasına səbəb olub. Avtoqəzalarda iştirak edən maşınlara baxsanız və o maşınlarda hansı tərəfdə ki, insanlar dünyasını dəyişir, o həmin maşınlar köhnə texnologiya ilə istehsal olunmuş sovet Rusiya və bir çox zəif metala malik materiallardan istifadə olunmuş Çin, Türkiyə və İran maşınlarıdır. Bu maşınların içərisində nə qoruyucu vasitələr, yəni, hava yastıqları sərnişin və sürücü üçün və deformasiyaya uğramaması üçün digər texnologiyalar yoxdur. Bu da istər-istəməz qəzalar zamanı insanların məhvinə aparıb çıxaran səbəblərdən biridir.
Üstəlik, ekoloji cəhətdən də bu maşınlar pis gündədir. Onların materialları artıq 3-5 ildən sonra maşın da hərəkət etdiyinə görə deformasiyaya uğrayır və amortizasiya problemləri yaranır. Bu zaman bu maşınların materialları kövrək olur. Kiçik bir qəza belə maşının məhvinə aparıb çıxarır.
İkinci səbəb həm paytaxtda, həm Azərbaycanda da sürət həddinin və məsafələrin qorunmamasıdır. Fikir versəniz istər tıxacda, istər magistralda insanlar az qala bir-birinə yapışaraq maşın idarə edirlər, üstəlik də bir-birinin bəhsinə sürətlə maşınların idarə edilməsini görürük. İndi yaxşı ki, şəhərimizin və magistralın çox hissəsində videoregistratorlar və digər texniki avadanlıqlarla sürət həddini keçən sürücüləri böyük məbləğdə cərimələyirlər. Amma, yenə də artıq sürücülər üç dəfə eyni yolu gedəndən sonra bilirlər ki, harada videomüşahidə var, harada dövlət yol polisinin postları və maşınları var, onlar arasında məsafədə bir-birinin bəhsinə sürətlə maşınları idarə edirlər.
Xüsusən də Bakının dar, indiki nəqliyyat sıxlığı üçün hesablanmamış yolları istər sürücülərin, istər piyadaların məsuliyyətsiz hərəkətləri, səkilərdə və yol qıraqlarında saxlanılan digər nəqliyyat vasitələri avtobus sürücülərinin məsuliyyətsiz idarə etməsi bu qəzaların sayının həddindən artıq çoxalmasına səbəb olub.
Əlbəttə, statistikaya görə, əslində xarici, Avropa və qərb ölkələrində olan qəzalar zamanı insanların xəsarət alması, sonradan əlil olması o cümlədən də ölüm faktı şərq ölkələrinə və Azərbaycana nisbətən bəzən birə on qat artır. Baxmayaraq ki, orada da var, amma oradakı nəqliyyat vasitələri həm üç ildən bir dəyişilir, təzələnir, ən azı beş ildən bir təzələnir, həm də maşının özündə aktiv və passiv qoruyucu vasitələr olduğuna görə həm sərnişin, həm də sürücülərin hava yastığı, yan yastıqları, qabaq yastıqları qoruyucu yastıqlar avtomatik yastıqlar olduğuna görə və tormozlanmada elektron vasitələrdən istifadə edildiyinə görə qabaq və arxa radarlar maşında eyni zamanda xətlərdən çıxmamaq üçün xüsusi müşahidə cihazları olduğuna görə onlarda həm qabaqlayıcı tədbir olaraq qəzalar zamanı az itkilər müşahidə olunur, həm də eyni zamanda insanların bir-birinə, yol mədəniyyətinə xüsusi riayət etmək, bir-birinə kömək etməsi kimi faktlar onlarda qəzalar zamanı daha az itkilərə səbəb olur. Azərbaycanda isə fərqlidir. Biz qızğın millətik, Qafqaz millətiyik və fikir verin, siqnal, əyləc və təkərin səsindən şəhər evlərində belə qalmaq olmur.
Eyni zamanda, Azərbaycan elə bir ölkədir ki, burada aftoşluq, ictimai modaya, dəbə çevrilib və avtoşlar özləri cinayət törətsə də onların ətrafında olanlar bunu alqışlayırlar, videoya çəkirlər, sosial şəbəkələrdə arsızcasına paylaşırlar. Bu ictimai tərbiyəsizlik əlbəttə ki, bu qəzaların törənməsinə səbəb olur. Bir ölkədə ki, toyda avtoşluq edib qəza törədib yaxın adamlarına mane olurlar, təzə evlənənlərə problem yaradırlar, insan ölümü faktı ilə toyu yasa çevirirlər. O ölkədən siz nə gözləyəcəksiniz?! Bir ölkədə ki, avtoş mahnısı ifa olunur, avtoşlar qəhrəman səviyyəsinə qaldırılır, o cəmiyyətdən nə gözləmək olar?! Bu baxımdan da bizdə böyük problemlər var.
Həm yol hərəkəti mədəniyyəti, həm sürücülərin və piyadaların yol mədəniyyəti, davranışı, həm yol nəzakəti baxımından çoxlu maarifləndirici işlər aparılmalıdır. Bizdə bu kimi tədbirlərə önəm verilmir. Bu mənada qəzalarda milyonlarla, bəzən milyardlarla Azərbaycanın büdcəsinə ziyanlar dəyir. Yol infrastrukturu məhv olur, elektrik dirəklərindən tutmuş yol hərəkətini tənzimləyən işarələrə qədər, xüsusi ayırıcı divarların məhv edilməsinə qədər, yolların məhvinə qədər müxtəlif iqtisadi ziyanlar görürük. Qəzalar zamanı ölənlərin uşaqlarına pensiyalarından tutmuş, eyni zamanda əlil olan şəxslərin müalicəsi və dövlət hesabına pensiya ilə təmin edilməsi, onların sosial məişət problemlərinin həllinə qədər yüzə yaxın problem bir qəzada yaranır.
Mən, hələ sığorta şirkətlərinin, avtomobilin ətraf mühitə vurduğu ziyanı demirəm. Hər qəzada ətrafa dağılan yanacaq sürtük materiallarını demirəm, metalloma çevrilən nəqliyyat vasitələrini demirəm. Yəni, bu baxımdan bizim yol qəzaları ilə bağlı yalnız orada adam ölüb, qəza olub deyə düşünməməliyik. Ona kompleks şəklində yanaşmalıyıq və ictimai birliklərlə dövlət qurumları bu yöndə maarifçilik işlərini aparmalıdır.
İl ərzində əgər məktəblərdə gənclər, tələbələr arasında 100 maarifçilik lahiyəsi həyata keçirilsə hər şey daha yaxşı olar. Həmin o avtoşlar arasında ki, Memar Əcəmi metrosunun kruqunda olurlar, Neftçilərdə və digər zonalarda biz bunları görürük. Bunların qarşısını almaq üçün mütləq maarifçilik lahiyələri həyata keçirmək lazımdır. Olmasın 10, 20, 30, 100 qəzaya xərclənən pullar, yəni, burda həkimlər, təcili yardım maşınları, yol polisləri, qəza xidməti, nəqliyyat strukturunda çalışan əməkdaşlar hamısı bir qəzada cəlb olunurlar və xərclənən pulu verin ictimai təşkilatlara və yaxud KİV-ə, sosial layihə olaraq onları işlədin, onlar da cəmiyyəti maarifləndirsinlər.
Son vaxtlar, reklam olmasın deyə adını çəkmirəm. Bir çox xaricdən gələn qlobal şirkətlər var ki, Azərbaycanda həm taksi xidməti, həm də sürətli yemək daşıma xidməti ilə məşğul olurlar. Motosikletlərdə isə dəhşətli qəzalar olur. Bu qədər insanlar ölür, bunların yaxınları, ailə üzvləri də onların içindədir. Bu millət bu qədər məhv olur”.
Nəqliyyat eksperti Elməddin Muradov: “Yol nəqliyyat hadisələrinin baş verməsinin müxtəlif səbəbləri var və bu səbəblər içərisində əsas piyadalar və piyadaların məsuliyyətsizliyidir. Çünki Bakı şəhəri üzrə piyada vurmaların sayı artıb. Eyni göstərici respublika üzrə də müşahidə edilməkdədir. Piyada vurmalar, piyadaların ölümü ilə nəticələnən yol-nəqliyyat hadisələrinin sayı artır. Səbəblərə nəzər salsaq nə baş verir, piyadaların məsuliyyətsizliyini birmənalı şəkildə qeyd edə bilərik, məsuliyyətsizlik edirlər, yol hərəkəti qaydalarını pozurlar, işıqforlara əhəmiyyət vermirlər, keçidlərdən istifadə etmirlər, sürətli yollarda özlərini maşınların qabağına atırlar, risk edirlər. Bu risklər də çox vaxt ölümlə, faciə ilə nəticələnir.
Amma gəlin görək piyadalar əsasən nə vaxt vurulur? Gecə vaxtı qaranlıqda. Niyə vurulur? İşıqlandırma yoxdur. Bəs, bu kimin günahıdır? Bu dövlət qurumlarının günahıdır. “Azərişığ”ın, rayon icra hakimiyyətinin, Bakı şəhər İcra Hakimiyyətinin, Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyinin bunların hamısının günahıdır, hamısının səhvidir. Cənab Prezident bunu 4 il bundan qabaq tapşırıb ki, bütün küçələr hətta məhəllədaxili yollar işıqlğandırılsın. İşıqlandırılırmı? Xeyr. Sanki onlara belə bir söz deyilməyib. Yəni, piyada üçün şərait yaratmaq lazımdır, təhlükəsiz şərait. Təhlükəsiz mühit yaratmırlar, sonra da belə hadisələr baş verir.
O hadisələrin baş verməməsi üçün ilk növbədə təhlükəsizlik tədbirlərini gücləndirməliyik. Digər yol nəqliyyat hadisələri sürət həddini aşması, ötmə manevr qaydalarının pozulması ilə bağlıdır. Kim aşır bu sürət həddini? O yollarda qanunsuz və yaxud da qanuni taksi fəaliyyəti ilə məşğul olanlar. Onlar radarların, kameraların yerlərini dəqiq bilirlər və bu baxımdan da harada radar varsa sürət həddini azaldırlar,harada yoxdursa yüksək sürətlə hərəkət edirlər. Yollarda əsasən ağır qəzalar elə o qanunsuz taksi fəaliyyəti ilə məşğul olanların iştirakı ilə baş verir.
Ümumilikdə, yol hərəkəti təhlükəsizliyi gücləndirilməlidir. Bununla bağlı bizim hüquqi əsaslarımız da var. Ortada Prezident İlham Əliyev tərəfindən təsdiqlənmiş 2019-2023-cü illəri əhatə edən “Yol Hərəkəti Təhlükəsizliyi”nə dair Dövlət Proqramı var. Bu proqramın icrasından artıq üç ilə yaxın vaxt keçir. Lakin, ortada tutarlı bir dəyişiklik yoxdur.
Aidiyyəti qurumları silkələmək lazımdır, tədbirlər, təbliğat gücləndirilməlidir. Son vaxtlar yol hərəkəti təhlükəsizliyi ilə bağlı sosial şəbəkələrdə, televiziyalarda bir sosial çarx görürsünüzmü? Görmürsünüz. Çünki çəkən yoxdur, çünki ona pul xərcləmək istəmirlər. Layihə verirsən aylarla, illərlə hardasa yatıb qalır. Yolda, küçədə mənasız reklamlar, spirtli içkilərin, siqaretlərin, pampersin, geyim dəstlərinin reklamındandırsa, bir yerə də heç olmasa yol hərəkəti təhlükəsizliyi ilə bağlı bir çağırışlar vurulsun, şüarlar vurulsun. Yəni bu qədər deyilir, təkliflər verilir, əhəmiyyət verən yoxdur, işə ciddi yanaşan yoxdur. Əyani vəsaitlər ortaya qoymaq lazımdır. Məktəblərdə dərs keçilməlidir, ali məktəblərdə dərs keçilməlidir. Məsələyə çox ciddi və geniş prizmadan yanaşmaq lazımdır. Yoxsa formal olaraq “hə biz çıxdıq radioda danışdıq ki, təhlükəsizlik kəmərini taxın, taxacaqlar”. Xeyr! Xüsusi bir mexanizm olmasa bu çətindir. İndi təhlükəsizlik kəmərini niyə çox adam taxır. Çünki, kameralarla çəkib cərimə yazırlar. Heç kim təhlükəsizliyini düşünmür, sürücülər qayda pozmağa daha çox meyllidirlər, nəinki qaydalar əsasında maşın sürməyə. Təbii ki, nəzarət mexanizmi gücləndirilməlidir, artırılmalıdır”.
Ayşən Vəli
