Türkiyənin iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə və davamlı inkişaf planları çərçivəsində BMT-yə təqdim etdiyi “Sıfır Tullantı” qərarı Baş Assambleyada qəbul edilib. 105 ölkənin dəstəklədiyi bu qərar nəticəsində hər il martın 30-u bütün dünyada “Beynəlxalq Sıfır Tullantı Günü” kimi qeyd olunacaq.
Sıfır tullantı, resurs və tullantıların idarə edilməsi barədə yanaşmadır. Bu yanaşma plastiklərin davamlı istehsal və istehlak vərdişlərini dəyişməyə təşviq edir və resurslardan səmərəli istifadəni dəstəkləyir. Sıfır tullantı anlayışı, tullantıların çoxluğunun qarşısını almağın, istehlakının azaldılmasının, təkrar istifadəsinin və təkrar emalının tərəfdarıdır. Beləliklə, bu yanaşma, sosial həmrəylik göstərməklə müsbət sosial-iqtisadi nəticələrə nail olmağa kömək edə bilər.
Təkrar emal edilə bilən iqtisadiyyat məhsulları, komponentləri və materiallarını mümkün qədər uzun müddət istifadədə saxlamaqla tullantıları və çirklənməni aradan qaldırmağı hədəfləyən iqtisadi sistemdir. Buna “dairəvi iqtisadiyyat” deyilir, biz bu prosesi “təkrar emal” kimi də tanıyırıq.
Dairəvi iqtisadiyyat üç prinsipə əsaslanır: istehlakı azaldın, təkrar istifadə edin və təkrar emal edin. Bu prinsip ilk növbədə materialların və resursların istifadəsini minimuma endirməklə istehsal olunan tullantıların miqdarını azaltmağı hədəfləyir. Tullantılar qaçılmaz olduqda, mümkün olduqda təkrar istifadə edilməli və ya təkrar emal edilməlidir.
Bu prinsip, məhsulların və materialların mümkün qədər uzun müddət istifadə oluna bilməsi üçün istehsal etməyi hədəfləyir. Bu prosesdə istehsal olunan məhsullar daha davamlı, təmir edilə bilən və təkmilləşdirilə bilən olmalıdır. Bu yolla məhsul iqtisadiyyatda mümkün qədər uzun müddət istifadədə qalacaq, həm təbiətə tullantı kimi atılmayacaq, həm də istehlakçının büdcəsinə faydalı olacaq.
Bu təşəbbüs tullantıların və çirklənmənin azaldılması istiqamətində əhəmiyyətli olacaq. Təkrar emal sənayesi inkişaf etdikcə tullantıların və çirklənmənin miqdarını azaltmağa kömək edə bilər. Bunun səbəbi, məhsulların, komponentlərin və materialların mümkün qədər uzun müddətə istifadədə saxlanması, dolayısı ilə yeni məhsulların istehsalı ehtiyacını azaltmaqdır. Lakin hər planı istehlak faizini yüksəltmək istiqamətində quran bazar iqtisadiyyatı buna imkan verəcəkmi, bu sual altındadır.
Təkrar emal et, qənaət et
Təkrar emal prosesinin inkişafı təkmilləşdirilmiş resurs səmərəliliyini yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər. Bunun səbəbi, ilk növbədə materialların və resursların istifadəsini minimuma endirmək və tullantı materialların təkrar istifadəsini və təkrar emalını maksimum dərəcədə artırmaqdır. Dairəvi iqtisadiyyat, davamlı iqtisadi artımı dəstəkləməyə kömək edə bilər. Yəni tullantıların utilizasiyası xərclərini azaltmağa və təkrar emal və təkrar istifadə sənayesində yeni iş yerlərinin yaradılmasına kömək edə bilər.
Təkrar emal tullantı materiallarının yeni materiallara və məhsullara çevrilməsi prosesidir. Təkrar emal zibilxanalara göndərilən tullantıların miqdarını azaltmağa kömək edə bilər və həmçinin təbii ehtiyatları, dünyanı tullantı istilasından qoruya bilər. Həmçinin təkrar emal müəssisələrinin açılması yeni iş yerlərinin yaradılması və daha çox adamın işlə təmin olunması deməkdir.
Qırılan və ya zədələnmiş məhsulların təmiri prosesi də bu proseslər zəncirinin bir halqasıdır. Təmir, məhsulların xidmət müddətini uzatmağa və həmçinin pula qənaət etməyə kömək edə bilər. Lakin bu halda original ehtiyyat hissələrinə ehtiyac yaranır ki, bunu tədarük etmək də başqa bir mübahisəli məsələdir.
Dairəvi iqtisadiyyat fikri, iqtisadiyyatın perspektivli inkişaf istiqamətidir. O, tullantıları və çirklənməni azaltmaq, resursların səmərəliliyini artırmaq və davamlı iqtisadi artımı təşviq etmək potensialına malikdir. Biz daha dayanıqlı, təminatlı və təhlükəsiz gələcəyə doğru irəlilədikcə, dairəvi iqtisadiyyat daha mühüm rol oynayacaq.
Nəyi təkrar istehsal etmək olar?
Kağızın təkrar emal edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir, çünki o, istifadə olunan xammalın miqdarına xeyli qənaət edir və yüksək iqtisadi dəyərə malikdir. Həmçinin təbiəti, ağacları, meşələri mühavizə etmək üçün kağızın təkrar emalı vacibdir.
Ağaclardan alınan taxta materiallar məişət əşyaları, daşınma və mühafizə üçün qablaşdırma, tikinti materialları kimi həyatın bütün sahələrində geniş istifadə olunur. Evlərimizi bəzəyən mebellərin modeli köhnələndə, zədələnəndə təkrar emala verməklə də təbiəti mühavizə edə bilərik.
Plastik bir çox istehlak məhsullarının tərkib hissəsidir və istehsal sənayesinin məhsullarının və hazır məhsulların çox hissəsini təşkil edir. Bununla belə, bütün plastiklər eyni deyil, bu da onların hamısını eyni şəkildə atmaq və təkrar emal etmək mümkün deyil. Buna görə də plastik tullantıların çeşidlənməsi də vacibdir.
Dünyada plastik istehsalının çox hissəsi Asiya ölkələrində həyata keçirilir. Lakin onların əksəriyyəti aşağı keyfiyyətli plastik məhsullardan ibarətdir. Çin dünyanın ən böyük plastik istehsalçısı kimi birinci yerdədir. Avropa ölkələri Çindən sonra sıralanır. Bir çox ölkədə ətraf mühitə vurduğu ziyana görə plastik torbaların istifadəsini azaltmaq üçün araşdırmalara başlanılıb. Bəzi ölkələrdə bunun üçün müxtəlif qadağalar tətbiq edilib. ABŞ və Avropadan başqa, Meksika və Hindistan kimi bəzi inkişaf etməkdə olan ölkələr də plastik torbalardan istifadəni qadağan edib.
Plastiklərin hamısı təkrar elamala yaramır
Məlumdur ki, plastik torbalar təbiətə atıldıqdan təxminən 1000 il sonra əriyir. Eynilə, plastik boşqabların təbiətdə yox olması üçün 500 il, plastik şüşələrin yox olması üçün 400 il lazımdır. Bundan əlavə, təbiətdəki plastik tullantılar neft əsaslı olduğu üçün karbon qazı emissiyalarına təsir edərək qlobal istiləşməni sürətləndirir.
Hal-hazırda davamlı-davamsız, sərt-yumşaq, birdəfəlik-təkrar istifadə edilə bilən plastiklərin müxtəlif növləri var. Plastiklərin təxminən 50 faizi birdəfəlik istifadə üçün istehsal olunur. Təkrar emal üçün toplanan plastiklərin yalnız 8-9 faizi təkrar emala göndərilə bilər. Ümumiyyətlə, plastikin təkrar emal qabiliyyəti məhduddur. Bildiyiniz kimi, plastikin xammalı neft və neft məhsullarıdır. Plastik istehsalında ağır metallar və potensial zərərli əlavələr də istifadə olunur.
Plastikin insan sağlamlığına mənfi təsirləri isə danılmazdır. Aparılan araşdırmalar doğum zamanı amniotik kisədə və körpənin bədənində mikroplastiklər aşkar edildiyini aşkarlayır. Çünki mikroplastiklər yediyimiz və içdiyimiz hər şeyə qarışaraq sağlamlığımıza təsir göstərir. Mütəxəssislər plastikin mənfi təsirlərinə uzun müddət məruz qalmanın bəzi xərçəng növlərini, xüsusən də döş və prostat vəzi xərçənginə təkan verdiyini deyir.
Hər il təxminən 5 trilyon plastik torba istehsal olunur. Hər il təxminən 1 milyard quş və məməli heyvan isə plastik tullantıları yediyi üçün ölür. Dənizdə yaşayan balıqların demək olar ki, yarısının mədələrində mikroplastik hissəciklər var.
Plastik torbaların istifadəsini məhdudlaşdırmaq mübarizədə birinci addımdır. Alış-veriş edərkən parça çantadan istifadə edə bilərik. Bazardan aldığımız tərəvəz və meyvələri torbaya deyil, kağız torbaya qoya bilərik. Həmçinin soyuducuda bir kağız torbada saxlaya bilərik. Plastik torbalar təkrar emal edilməlidir. Plastik saxlama qabları, boşqablar və fincanlar yerinə şüşə, keramika və ya metal məhsullardan istifadə edə bilərik. Plastik butulkalar yerinə şüşə və ya metal butulkalara üstünlük verə bilərik. Fərdi qulluq məhsullarında sintetik tekstil məhsulları yerinə plastiksiz məhsullar və təbii pambıq, kətan seçə bilərik.
Lalə Mehralı
