“İnklüziv cəmiyyətə keçid” insanlar arasında fərqlərin olduğu SOSAL MÜNASİBƏTLƏRİN formalaşmasını əhatə edən dərin və mürəkkəb prosesdir. Bu prosesə təhlükə kimi deyil, qarşılıqlı zənginləşmə və stabillik mənbəyi kimi baxılmalıdır.

Dəyişmək, transformasiya proseslərindən keçmək təhsil sisteminin özü, təhsil məkanını təşkil edən insanların düşüncə tərzi olmalıdır. Müasir məktəb inklüziv proseslərin həyata keçirildiyi məktəbdir.

Komanda yanaşmasının tətbiqi ümumi və xüsusi təhsilin elementlərini birləşdirən, bir tərəfdən əlilliyi olan uşağın fərdi ehtiyaclarından çıxış etməyə imkan verən çevik proqramın formalaşması üçün əsasdır, digər tərəfdən, uşağın mənimsəməsi lazım olan akademik mövzunun məzmununu nəzərə almaq .

Beynəlxalq təcrübələr. ABŞ

ƏSAS İSTİQAMƏTLƏR. Orta məktəblərdə xüsusi siniflərin açılması və tipik məktəblilərlə birgə tədbirlərin keçirilməsi. Bir çox şagirdlər üçün bu istiqamətdə müəssisələrə yerləşdirmə ciddi uğursuzluğa çevrilə bilər, ona görə də hazırda ümumtəhsil məktəblərində sinfin 25,2%-i xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar təşkil edir.

KÜTLƏVİ  DAXİLЕTMƏ. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təhsili dövlət məktəbində adi sinifdə mümkündür. Bununla belə, müəyyən təlim şəraiti yaradıldıqda təsirli olur: kiçik siniflər, fərdi təlim proqramları, təlim keçmiş müəllimlərin və digər mütəxəssislərin olması, tədris prosesi üçün müvafiq avadanlıq, reabilitasiya otağında əlavə dərslər və s.

İNKLÜZİVLİK. Tam inklüzivliyin məqsədi əlilliyindən asılı olmayaraq bütün uşaqları icma məktəblərinə yerləşdirmək və bununla da xüsusi təhsil sisteminin ləğvini başa çatdırmaqdır.

İSVEÇRƏ

Ümummilli PLANLAŞDIRMA VƏ İDARƏETMƏ. İsveç Xüsusi Təhsil Agentliyi (İXTA) ailələrə və məktəblərə məsləhət və dəstək verməkdən məsuldur; praktikada konsultasiya konkret uşağa nəzarət edən məsləhətçi tərəfindən həyata keçirilir.

UŞAQLARA DƏSTƏK VERMƏ SİSTEMİNİN İNSTİTUTLAŞMASI. Hər bir yardım növü inzibati, hüquqi və maliyyə baxımından müstəqil statusa malik olan ixtisaslaşmış dövlət qurumunun nəzarəti altındadır. Valideynlərə və məktəb müəllimlərinə Rayon Şurasının nəzdində fəaliyyət göstərən Bələdiyyə Uşaq Bərpa Mərkəzinin xüsusi müəllimi məsləhət görür. Uşağın imkanlarına əsaslanaraq, birlikdə məktəb müəlliminin cavabdeh olduğu fərdi tədris planı tərtib edirlər. Lazım gələrsə, dərsə müəllim köməkçisi dəvət olunur.

SİSTEMİN MƏRKƏZLƏŞMƏSİ. Məktəb təhsilinin bir çox məsələləri ilə bağlı qərar qəbul etmək hüququ təkcə bələdiyyələr deyil, həm də müəllim və valideyn qrupları əldə edib.

ALMANİYA

Berlində inklüziv məktəblərdə müntəzəm və xüsusi müəllimlər arasında qarşılıqlı əlaqənin təşkili üçün iki model mövcuddur:

1) Adi müəllim və xüsusi pedaqoq eyni vaxtda sinifə cavabdehdirlər, tədris etdikləri fənləri öz aralarında bölürlər. Eyni zamanda, ikincisi xüsusi uşaqlar haqqında birinci ilə məsləhətləşir, onların təhsili zamanı yaranan problemlərin həllində ona kömək edir, səhvlərini həmkarına izah edir. Bunun üçün müəyyən vaxt ayrılır.

2) Adi müəllim siniflə işləyir, xüsusi müəllim isə həftədə cəmi 5 SAAT dərsdə olur. O, həm xüsusi uşaqlara, həm də əsas müəllimə kömək edir. Bu, həmçinin xüsusi pedaqoqun öz narahatlığını başqa müəllimlə müzakirə etməsi üçün vaxt verir.

FİNLANDİYA

ÜMUMİ DƏSTƏK. Sinif rəhbəri tərəfindən həyata keçirilir. Hər hansı bir uşağın qarşılaşa biləcəyi müxtəlif çətinliklərin öhdəsindən gəlməyə kömək edir (məsələn, xəstəlikdən sonra). Müəyyən edilmiş öyrənmə çətinlikləri həm valideynlər, həm də məktəb mütəxəssisləri ilə müzakirə olunur.

İNTENSİV DƏSTƏK. Milli formaya uyğun olaraq pedaqoji komanda qiymətləndirməsi aparılır. İntensiv dəstək təkcə müəllim tərəfindən deyil, həm də məktəb mütəxəssisləri (xüsusi müəllim, sosial işçi, müəllimin köməkçisi) tərəfindən həyata keçirilir. Bu mərhələdə məktəb mütəxəssisləri tərəfindən fərdi dəstək planı tərtib edilir (altı ay üçün). Bu uşağın oxuduğu sinifdə müəllim köməkçisinə ehtiyac məsələsi həll olunur. Müəllimə dərsi müəllimlə birgə aparan xüsusi müəllim də kömək edə bilər. İkinci səviyyəli dəstəyin məqsədi proqramın öhdəsindən gəlməyə kömək etmək, akademik uğursuzluğun qarşısını almaq və aradan qaldırmaqdır.

XÜSUSİ DƏSTƏK . Uşaq 3-cü səviyyəli dəstəyə keçirilirsə, o zaman onun hansı şəraitdə oxuyacağı müəyyən edilir: xüsusi sinifdə (kiçik qrupda) və ya ümumi sinifdə (sonra sinifdə ikinci müəllim var və lazım olduqda , köməkçi). Üçüncü dəstək səviyyəsində fərdi tədris planı və hər bir fənn üzrə fərdi kurikulum tərtib edilməlidir. Fərdi planlar və proqramlar multidissiplinar komanda tərəfindən kollektiv şəkildə hazırlanır.

YAPONYA

1) Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşağın adi məktəbdə və ya ixtisaslaşdırılmış məktəbdə oxuyacağını yalnız VALİDEYNLƏR (və ya uşağa cavabdeh olan şəxslər) SEÇƏ BİLƏR.

2) Əgər xüsusi qayğıya ehtiyacı olan bir uşağın valideynləri istəyirsə ki, uşağı hamı ilə bərabər əsasda adi dərsdə iştirak edə bilsin, o zaman adi məktəblər  HƏR ŞEYİ ETMƏK məcburiyyətindədirlər. Bu qayda istisnasızdır. Hətta yataq xəstəsi olan və süni tənəffüs aparatında olan uşaqlar üçün də məktəb onların yaşına uyğun sinifdə dərs keçmək imkanı yaratmalıdır.

3) Bu məqsədlə zərurət yarandıqda MƏKTƏB liftlər, əlil arabaları üçün girişlər və s. bütün infrastruktur şəraiti TƏMİN ETMƏLİDİR.

4) Əgər uşaq öz sinfi ilə bəzi dərslərdə iştirak edə bilmirsə, bu dərslər onun üçün FƏRDİ keçirilir. Məsələn, fiziki xüsusi ehtiyacı olan uşaq bədən tərbiyəsinə getməyə bilər, bunun əvəzinə xüsusi təyin olunmuş müəllimlə əlçatan məşqlərlə məşğul ola bilər.

5) Əgər uşaq proqramı hamı ilə birlikdə tamamlaya bilmirsə, ona XÜSUSİ PROQRAM  üzrə dərslərdə iştirak etmək təklif oluna bilər və sinfi ilə birlikdə, məsələn, musiqi, bədən tərbiyəsi və ictimai elmlərə gedə bilər.

6) Məktəbdə UŞAQLARI XÜSUSİLƏ ÖYRÜDİRLƏR ki, əlil uşağa kömək etmək, ona dəstək olmaq yaxşıdır, amma onu incitmək biabırçılıq və ləyaqətsizlikdir. Uşaq kollektivinin bu “ictimai rəyi” etibarlı və təsirlidir. Belə ki, uşaqlar kiçik yaşlarından xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların cəmiyyətin normal bir hissəsi olduğuna alışır və ünsiyyətə uyğunlaşırlar.

İNGİLTƏRƏ

TƏHSİL AKTİ 1996-cıil xüsusi təhsil ehtiyaclarının ilk tərifini yaratmışdır. Bu tərif sonradan Təhsil Nazirliyi tərəfindən qəbul edilmiş və Məcəlləyə daxil edilmişdir: – Uşağın xüsusi təhsilə ehtiyacı var ki, o, öyrənməkdə çətinlik çəkirsə, onun təhsil alması üçün xüsusi dəstək tələb olunur. UŞAQ ÜÇÜN ÖYRƏNMƏSİ ÇƏTİNDİR:

a) bilik və bacarıqların mənimsənilməsində öz yaşındakı uşaqların əksəriyyətindən əhəmiyyətli dərəcədə daha ciddi çətinliklər yaşayırsa; b) onun imkanları məhduddur və bu, onun yaşadığı yer üzrə məktəblərdə adətən yaşı olan uşaqlara verilən təhsil vasitələrindən istifadə etməyə imkan vermir və ya ona mane olur;

b) onun yaşı 5-dən azdır və ona ixtisaslaşdırılmış təhsil dəstəyi verilmədiyi halda, 5 yaşına kimi A və ya B kateqoriyasına düşür.

Şagird üçün əlavə yardımın əsas səviyyəsi MƏKTƏB AKSİYASI adlanır. Bu səviyyədə müəllim və ya xüsusi təhsilə ehtiyacı olan şagirdləri dəstəkləmək üçün fəaliyyətlərin koordinatoru adi məktəb kurikulumunda nəzərdə tutulandan fərqli olan əlavə köməyə və ya köməyə ehtiyacı olan uşağı müəyyən edir. Valideynlər bu barədə məlumatlandırılmalı və məsləhətləşməlidirlər. Bu zaman hər bir uşaq üçün FƏRDİ TƏLİM PROQRAMI tərtib edilir. Məqsədləri, tədris strategiyalarını, göstəriləcək yardımı və göstərilən yardımın effektivliyini qiymətləndirmək üçün meyarları qeyd edən fərdiləşdirilmiş təhsil proqramı (IEP) ildə ən azı iki dəfə nəzərdən keçirilməli və bununla bağlı valideynlərə məlumat verilməlidir. Bununla belə, bu, tamamilə məcburi bir sənəd deyil, lakin məktəb personalından müəyyən bir uşağın xüsusi ehtiyaclarını ödəmək üçün öz hərəkətlərini qeyd etmək tələb olunur.

İnklyuzivliyin çətinlikləri

Hər nə qədər inklüzivlik müsbət nəticələr doğursa da, tətbiqi zamanı bəzi çətinliklər də mövcuddur:

Təhsil və Şüur: İnklyuzivliyin geniş şəkildə tətbiq olunması üçün insanların şüurunu artırmaq və təhsil proqramları həyata keçirmək vacibdir. Cəmiyyətin müxtəlif qruplarını anlamadan inklüzivliyi təmin etmək çətin ola bilər.

Resurslar və İnfrastruktur: Bəzi ölkələrdə inklüziv sistemlərin tətbiqi üçün kifayət qədər resurs və infrastruktura sahib olmamaq, tətbiqi çətinləşdirə bilər.

Sosial və Mədəni Maneələr: Mədəniyyətlərarası fərqliliklər və mövcud stereotiplər, inklüzivliyin effektiv şəkildə tətbiqini əngəlləyə bilər.

Nəticə

İnklüzivlik, müasir cəmiyyətlərin sosial ədalət və bərabərlik yönündəki əsas hədəflərindən biridir. Beynəlxalq təcrübələr, fərqli ölkələrin inklüzivliyi necə həyata keçirdiyini və bunun müsbət təsirlərini göstərir. Bununla yanaşı, inklüzivliyin tətbiqi zamanı qarşıya çıxan çətinliklərin öhdəsindən gəlmək üçün davamlı çalışmalara ehtiyac var. Beynəlxalq əməkdaşlıq və təcrübə mübadiləsi, inklüzivlik sahəsində daha səmərəli yanaşmaların inkişafına kömək edə bilər. Necə düşünürsünüz, yuxarıda qeyd olunan inküzivlik modellərindən hansı bizdə də tətbiq oluna bilər?

Günay İsmayılova

“İnclusive Edu Academy” şirkətinin rəhbəri, İnklüziv təhsil mütəxəssisi, ADPK-nin müəllimi