Uşaqların inkişafı zamanı nitq və dil bacarıqları, onların ümumi zehni və emosional inkişaflarının vacib hissəsidir. Hər yaş dövründə uşaqların özünü ifadə etmə qabiliyyəti və danışıq bacarıqları müəyyən mərhələlərə bölünür. Uşaqların nitqindəki inkişaf, ətraf mühitdən, ailədən və sosial mühitdən aldıqca təsir edilə bilər. Lakin bəzi hallarda uşaqlarda nitq inkişafında ləngimələr baş verə bilər. Bu kimi vəziyyətlərdə, valideynlər və mütəxəssislər uşağın yaşına uyğun kəlmə sayını nəzərdən keçirməli və erkən müdaxilə üçün lazım olan addımları atmalıdırlar.
1-2 yaş: İlk sözlər və təkrarlama mərhələsi
Bu dövrdə uşaqların nitq inkişafı sürətli olur. İlk sözlər adətən 12-18 aylıq dövrdə baş verir. İlk sözlər “ana”, “ata”, “su” kimi sadə və gündəlik həyatda istifadə edilən sözlərdir. Uşaq 1 yaşından sonra əsasən əşyaların adlarını və insanları qeyd etməyə başlayır. 18-24 ay arasında uşağın istifadə etdiyi söz sayı təxminən 50-100 arasında dəyişə bilər. Həmçinin, 2 yaşına yaxın, uşaqlar sadə cümlələr qurmağa başlayır, məsələn, “mən gedirəm” və ya “ata gəl”.
2-3 yaş: Nitqin daha mürəkkəbləşməsi
Bu yaş dövründə uşaqların nitq inkişafı daha da irəliləyir. Uşaqlar artıq 2 yaşından sonra 2-3 sözlü cümlələr qurmağa başlayır. Onlar daha çox yeni sözlər öyrənir və ifadə etmə qabiliyyətləri genişlənir. Bu dövrdə uşağın söz bazası 200-300 sözü tapa bilər. Lakin hər uşağın inkişaf tempi fərqlidir, buna görə də bəzilərinin söz sayı 2 yaşında 50-60 arasında ola bilər.
3-4 yaş: Nitqin aydınlaşması və daha geniş ifadələr
3 yaşından etibarən uşaqların nitqi daha aydın və başa düşülən olur. Onlar daha uzun və mürəkkəb cümlələr qurur, qarşılıqlı danışıqda iştirak edirlər. Bu dövrdə uşaqların söz sayının 500-1000 arasında olması gözlənilir. Həmçinin, uşaqlar daha çox suallar verirlər və mühitlərini anlamağa çalışırlar. Onların məntiqi düşüncə tərzi inkişaf etməyə başlayır və dil bacarıqları da bu inkişafı izləyir.
4-5 yaş: Nitqin zənginləşməsi və nizamlı cümlələr
Bu yaşda uşaqlar artıq yaxşı inkişaf etmiş nitq bacarıqlarına malikdirlər. Onlar müxtəlif cümlələr qurur, qarşılıqlı danışığı yaxşı idarə edirlər. 4 yaşında uşaqların istifadə etdiyi söz sayı 1000-dən çox ola bilər. Onlar artıq öz fikirlərini daha aydın ifadə edirlər və nitqlərində qrammatik qaydalara riayət etməyə başlayırlar. Bu dövrdə uşaqların sosial bacarıqları da inkişaf edir, müxtəlif oyunlarda və sosial fəaliyyətlərdə daha fəal olurlar.
Uşağınızın nitqində ləngimə olduğunu necə anlamaq olar?
Uşağın nitqində inkişafın normal olub olmadığını anlamaq üçün müəyyən əlamətlərə diqqət yetirmək vacibdir. Hər uşağın inkişaf tempi fərqli olsa da, bəzi ümumi göstəricilər var ki, bunlar ləngimənin olub olmadığını müəyyən etməyə kömək edə bilər
Söz sayının azlığı: Uşağın yaşına uyğun olaraq, söz sayısı ciddi şəkildə aşağıdırsa (məsələn, 2 yaşında 10-15 sözdən az istifadə edirsə), bu, nitq inkişafında bir gecikməni göstərə bilər.
Əşyaların adlarını bilməmək: Uşaq əşyaların və ya insanların adlarını bilmir və ya onlara doğru şəkildə müraciət etmir (məsələn, “mama” deməməsi, əşyaları göstərərkən adını deməməsi).
Cümlə qurmaqda çətinlik: 2 yaşından sonra uşaqlar artıq sadə cümlələr qurmağa başlamalıdırlar. Əgər 3 yaşında uşaq hələ də 1-2 sözdən ibarət ifadələrlə danışırsa, bu, inkişafın ləngiməsini göstərə bilər.
Danışıqda anlaşılmazlıq: Uşağın istifadə etdiyi sözlər aydın deyil və ya başqaları tərəfindən başa düşülmürsə, bu, nitqin inkişafında çətinliklər yaşadığını göstərə bilər.
Fiziki və sosial bacarıqlarda gerilik: Nitq və dil bacarıqları digər fiziki və sosial bacarıqlarla sıx əlaqədədir. Uşağın oyun və sosial münasibətlərdə iştirak etməməsi və ya özünü ifadə etmədə çətinlik çəkməsi də bir əlamət ola bilər.
Nə etməliyik?
Əgər uşağınızın nitqində ləngimə olduğunu düşünürsünüzsə, ən önəmli addım erkən müdaxilənin edilməsi və bir dil terapevti və ya uşaq psixoloqu ilə məsləhətləşməkdir. Həkim və ya mütəxəssis uşağınızın inkişafını daha dərindən qiymətləndirə bilər və lazım gələrsə, xüsusi müalicə və məşq proqramları təklif edə bilər. Erkən müdaxilə, uşağın inkişafını daha sağlam və sürətli bir şəkildə irəlilətməyə kömək edir.
Nitq inkişafı zamanla düzələ biləcək bir prosesdir, amma uşaqların yaşlarına uyğun olaraq müəyyən mərhələləri keçməsi vacibdir. Valideynlər və müəllimlər bu inkişafı yaxından izləyərək, uşaqlarının ən yaxşı şəkildə böyüməsi üçün dəstək olmalıdırlar.
Psixoloq M.Almara Ağaqızı
PRİM – “Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzi”nin direktoru
(Psixoloqla əlaqə saxlamaq istəyənlər Bakı şəhəri, Zahid Xəlilov 48A, Elmlər m/st yaxınlığında yerləşən “PRİM” Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzinə müraciət edə və ya 050 777 80 04 mobil nömrsi ilə birbaşa Almara Ağaqızı ilə əlaqə saxlaya bilərlər. Həmçinin https://www.instagram.com/almara.melikova.aga_qizi/?igsh=MWJwOW52Y2t4bHVkeA%3D%3D instagram səhifəsi vasitəsi ilə də Almara xanımla kontakt yarada bilərlər.)
Mənim fikrimcə, yazının bir az daha interaktiv hala gətirilməsi faydalı ola bilər. Məsələn, valideynlərə uşaqlarının inkişafını izləyərkən hansı metodlardan istifadə edə biləcəkləri ilə bağlı praktiki tövsiyələr əlavə edilə bilər. Həmçinin, yazının sonunda oxuculara uşaqlarının nitqində hər hansı bir problem olduğunu düşündükləri halda hansı konkret addımları atmalarının lazım olduğunu daha ətraflı izah edən bir “nə etməli?” bölməsi əlavə etmək yazının dəyərini daha da artırardı.
Ümumilikdə, uşaqların dil bacarıqlarının inkişafına dair faydalı bir məlumat mənbəyi təqdim edirsiniz. Bu cür məlumatların valideynlərə uşaqlarının inkişafını daha yaxından izləmək və onlara dəstək olmaq üçün əhəmiyyətli bir köməkçi olacağına inanıram.
Yazıda uşaqların inkişaf mərhələlərini sadə və aydın şəkildə izah etmək, valideynlər üçün çox faydalıdır.
“Yazınız çox faydalıdır. Mənim oğlum 2 yaşını keçdi və hələ də bir neçə sözü yalnız söyləyir. Bu yazıda qeyd edilən mərhələlərə əsaslanaraq, bəzi şeyləri daha yaxşı başa düşdüm. Ertən müdaxilənin önəmindən də xəbərdar oldum. Tezliklə mütəxəssislə görüşməyi düşünürəm. Təşəkkürlər!”
“Uşaqların nitq inkişafı mövzusunda çox vacib məqamlara toxunmusunuz. Mütəxəssislərlə əlaqə qurmaq və uşağın inkişafını izləmək çox vacibdir. Bəzən valideynlər uşaqlarının təkamülünü ləngimə olaraq qəbul edir, amma yazınızda qeyd etdiyiniz kimi, hər uşağın tempi fərqlidir. Hər halda diqqətli olmaq lazımdır.”
“Bu yazı əslində hər bir valideyn üçün bir bələdçi olmalıdır. Məsələn, mənim qızım 3 yaşını keçib, amma hələ də çox az söz deyir. Yazıda göstərilən “əşyaların adlarını bilməmək” simptomunu da müşahidə etdim. Mütəxəssisə müraciət etməliyik. Çox sağ olun, bu mövzuda çox məlumatlandırıcı oldu.”
Çox faydalı yazıdır. Nitq inkişafı ilə bağlı uşaqların yaşlarına uyğun mərhələləri belə aydın şəkildə izah etdiyiniz üçün təşəkkür edirəm. Uşaqların dil bacarıqları ilə bağlı narahatlıq keçirən valideynlər üçün çox qiymətli məlumatlardır. Erkən müdaxilə də çox vacibdir, amma valideynlərin doğru qərarlar verə bilməsi üçün belə yazılara ehtiyac var.”
Məncə, yazını həm valideynlər, həm də uşaq tərbiyəçiləri üçün faydalı etmək məqsədi ilə bir az daha praktiki tövsiyələr vermək yaxşı olardı. Məsələn, nitq inkişafını stimullaşdırmaq üçün hansı gündəlik fəaliyyətlərdə uşaqlara necə dəstək olmalı, hansı oyunlardan istifadə etməliyik kimi konkret nümunələr daxil edə bilərdiniz. Yalnız nəzəri məlumat vermək yerinə tətbiq oluna bilən yollar təqdim etmək daha yaxşı olar.
Uşağımın inkişafı ilə bağlı narahatlıqlarım vardı, amma bu yazı mənə çox kömək etdi. 3 yaşına qədər cümlə qurmağa başlamaq çox vacibdir. Əslində, 3 yaşında oğlum hələ də çox mürəkkəb cümlələr qurmur, amma bəlkə də bunun səbəbi onun sosial inkişafının biraz yavaşı olmasıdır. Əlavə olaraq, məndə bir sual var: Əgər uşaq çox danışmasa, amma yaxşı anlayırsa, bu problem yaratmırmı?
Dil inkişafı, həqiqətən, uşağın ümumi zehni və emosional inkişafı ilə sıx bağlıdır. Bəzən valideynlər sadəcə nitqin gecikməsini görürlər, amma uşağın sosial və zehni inkişafında da ləngimə ola bilər. Uşaqların 2-3 yaşında sadə cümlələr qurması vacibdir, amma hər uşaq fərqli inkişaf edir. Bu yazıda erkən müdaxilənin əhəmiyyəti çox düzgün vurğulanıb. Bəzən valideynlər, sadəcə zamanla düzələcəyini düşünürlər, amma bu cür problemlərin mütəxəssis tərəfindən qiymətləndirilməsi çox vacibdir.
Əgər uşaq təkcə nitqində çətinlik çəkirsə, sosial və emosional bacarıqlarında da çətinliklər yaşaya bilər. Məncə, nitq inkişafı ilə bağlı heç bir problemi gözardı etməmək lazımdır.
Bu yazını oxuyanda uşağımın inkişafını daha yaxşı qiymətləndirə bildim. Oğlum hələ də 2 yaşında olduğu üçün çox söz demir, amma mən də ona yeni sözlər öyrətməkdə diqqətliyəm. Sadə cümlələr qurmağa başlamalıdır, amma bəzi günlər sadəcə sözləri təkrarlayır. Yazı çox faydalıdır və mən düşünürəm ki, bu cür yazılar valideynlər üçün çox önəmlidir.
Çox düzgün qeyd etmisiniz ki, dil bacarıqları yalnız nitqin inkişafı ilə bitmir. Uşaqların sosial bacarıqları da dil inkişafına təsir edir. Bu yazıda uşağın nitqindəki geriliklərə necə yanaşmalı olduğumuz barədə çox vacib məlumat var. Mənim tövsiyəm, valideynlərin uşaqla hər zaman söhbət etməsi, oxuma vərdişləri yaratmasıdır. Bu şəkildə uşaq daha çox söz öyrənir və dil bacarıqları inkişaf edir.