Ənənəvi ailə strukturu uzun illər boyu cəmiyyətin əsas sosial vahidi kimi qəbul edilmişdir. Ənənəvi ailə modeli adətən bir kişi və bir qadından ibarət olub, uşaqların yetişdirilməsi və ailə üzvlərinin sosial, emosional və iqtisadi ehtiyaclarının qarşılanması məqsədini güdür. Lakin son onilliklərdə qlobal miqyasda həm sosial, həm də mədəni dəyişikliklər ailə quruluşlarına təsir etmiş və qeyri-adi ailə formalarının yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu qeyri-adi ailə formalarına homoseksual ailələr, tək valideynli ailələr və uşaqsız ailələr daxildir. Bu məqalədə bu yeni ailə modellərinin sosial və mədəni kontekstdəki yerini, onların cəmiyyətdəki qəbulunu və qarşılaşdığı çağırışları araşdırmağa çalışacağam.

1) Homoseksual ailələr: Sosial və hüquqi məsələlər

Homoseksual ailələr, yəni eyni cinsdən olan şəxslərin qurduğu ailə modelləri, son illərdə bir çox ölkədə sosial və hüquqi mübahisələrin mərkəzinə çevrilmişdir. Qeyri-adi ailə formalarının içərisində homoseksual ailələrin ən böyük fərqi cəmiyyətin heteroseksual normativlərindən fərqlənməsidir. Bu ailələr ənənəvi ailə strukturlarından fərqli olaraq, eyni cinsdən olan fərdlərin bir araya gəlməsindən yaranır.

Son illərdə bir çox ölkədə homoseksual evliliklərin qanuniləşdirilməsi ilə bu ailə formaları hüquqi və sosial mövqeyini daha da gücləndirmişdir. Lakin bu hələ də cəmiyyətin bəzı seqmentlərində təzyiqlərə və sosial cəhətdən izolasiya olunmaya səbəb olur. Xüsusən dinin və ənənələrin güclü təsir etdiyi mühitlərdə homoseksual ailələr hələ də qəbul edilməmiş və ya kənarlaşdırılmışdır. Buna baxmayaraq, homoseksual ailələr sosial baxımdan yeni ailə modelləri olaraq təhlil edilərkən, onların həm öz daxili dinamikaları, həm də cəmiyyətlə əlaqələri çox əhəmiyyətli mövzudur.

Cəmiyyətin homoseksual ailələrə yanaşması:

Homoseksual ailələr, sosial və mədəni tərbiyələrdə geniş yayılmış heteroseksual cəhətdən formalaşmış ailə strukturlarından çox fərqli bir yanaşma tələb edir. Bununla yanaşı, homoseksual valideynlərin uşaqlarını böyütmə bacarığı da cəmiyyətin suallarını hədəf almışdır. Təhlükələrdən qorunma, emosional və psixoloji inkişaf, sosial qəbulluq məsələləri bu ailələr üçün həlledici məqamlardır. Araşdırmalar göstərir ki, homoseksual ailələrdə uşaqların inkişafı heteroseksual ailələrə nisbətən heç bir mənfi təsirə məruz qalmır; əksinə, həmin uşaqlar çox vaxt daha dözümlü və empatik olurlar.

2) Tək valideynli ailələr: Sosial problemlər və uğurlar

Tək valideynli ailələr, ənənəvi ailə strukturunda valideynin və ya valideynlərin ayrılması ilə yaranan qeyri-adi ailə formalarından biridir. Dünya miqyasında, xüsusilə iqtisadi çətinliklər, sosial dəyişikliklər və boşanma hallarının artması səbəbindən tək valideynli ailələrin sayı sürətlə artmışdır. Tək valideynli ailələrin ən böyük sosial problemi valideynin yalnız başına uşağa həm emosional, həm də iqtisadi baxımdan dəstək verməsidir.

Sosial və iqtisadi çətinliklər:

Tək valideynli ailələrdə uşaqların böyüdülməsi çox vaxt iqtisadi çətinliklərlə və vaxtın qeyri-bərabər paylanması ilə əlaqəlidir. Tək valideynin ailə üzvlərinə həm işdə, həm də evdə təminat verməsi lazım gəlir, bu isə çox zaman valideynin sağlamlığına, emosional vəziyyətinə və psixoloji durumuna təsir göstərir. Üstəlik, tək valideynlər cəmiyyətdə sosial təzyiqlərlə üzləşə bilərlər, çünki cəmiyyətin gözləntiləri çox vaxt “tam” və ya “adi” ailə quruluşu üzərində qurulmuşdur.

Ailə strukturundakı müxtəliflik:

Tək valideynli ailələrin daha müsbət tərəfi isə bu ailələrin adətən daha güclü emosional əlaqələr yaratmağa meylli olmalarıdır. Tək valideynlər uşaqları ilə daha yaxın münasibət qurmağa və onların sosial bacarıqlarını inkişaf etdirməyə çalışırlar. Bu, cəmiyyətdəki digər ailə modellərindən fərqli olaraq, tək valideynli ailələrin həm də bir növ sosial müstəqilliklərini gücləndirir.

3) Uşaqsız ailələr: Ailə strukturunda yeni anlayışlar

Uşaqsız ailələr, bəzi cəmiyyətlərdə “anomal” və ya “fərqli” bir struktur olaraq görülə bilər. Bununla belə, son illər ərzində uşaq sahibi olmamaq, şəxsi həyat tərzi seçimi kimi daha çox qəbul edilməyə başlanmışdır. Uşaqsız ailələrin səbəbləri arasında, şəxsi arzular, karyera prioritetləri, ekoloji və iqtisadi çətinliklər, eləcə də sosial və bioloji amillər yer alır.

Uşaqsız ailələrin sosial qəbul edilməsi:

Uşaqsız ailələrə qarşı sosial təzyiqlər, bəzi cəmiyyətlərdə, xüsusilə ənənəvi ailə modellərinin güclü olduğu mühitlərdə hələ də davam edir. “Ailə” anlayışı çox vaxt uşaqları olan ailələrlə sinonimləşdirilir. Uşaqsız ailələr, bəzən cəmiyyətdə mənfi rəy və stereotiplərlə qarşılaşır. Lakin, bu ailələr özlərində daha çox şəxsi azadlıq, həyat keyfiyyəti və daha çox sosial məsuliyyətlilik təcrübəsi yaşaya bilirlər.

Yeni ailə anlayışları:

Uşaqsız ailələr, özlərini daha az məsuliyyətli və daha müstəqil hiss edirlər. Bu, cəmiyyətin gələcəkdə ailə modellərinə yanaşmasını dəyişə bilər. Uşaqsız ailələr, həm də daha geniş sosial və ictimai fəaliyyətlərə qatılırlar, bu da onların ailə anlayışını müxtəlif və fərqli bir kontekstdə görməyə imkan verir.

Qeyri-adi ailə formaları, sosial elmlərin və sosiologiyanın diqqət mərkəzində olan mühüm mövzulardan biridir. Homoseksual ailələr, tək valideynli ailələr və uşaqsız ailələr müasir dövrün cəmiyyətində ciddi dəyişikliklərə səbəb olmuş və cəmiyyətin ailə anlayışını yeni perspektivlərdən incələməyə imkan yaratmışdır. Bu ailə modellərinin cəmiyyətdə qəbul edilməsində sosial, mədəni və iqtisadi amillər böyük rol oynayır. Ailənin funksiyaları, üzvlərinin qarşılıqlı münasibətləri və cəmiyyətdəki yeri hər zaman yenilənir və bu yeniliklər sosial və mədəni normaların dəyişməsinə gətirib çıxarır. Gələcəkdə qeyri-adi ailə formalarının daha geniş şəkildə qəbul ediləcəyi və daha çox tədqiqatın bu sahədə aparılacağı gözlənilir.

Sosioloq Ebru Özkan