Müasir dövrdə insanların borc almağa, kreditlərdən istifadə etməyə olan meyli artıb. Azərbaycanda son illər iqtisadi dinamika, qiymət artımı və ailə büdcələrinin ağırlaşması da bu tendensiyanı gücləndirir. Lakin borclanmanın təkcə sosial-iqtisadi səbəbləri deyil, psixoloji nəticələri də ciddi araşdırma tələb edir. Borc yükü altında yaşayan insanların davranışları bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir və bu fərqlərin arxasında həm fərdi psixoloji xüsusiyyətlər, həm də sosial-mədəni təsirlər dayanır.

Borcun psixoloji yükü – sadəcə maliyyə məsuliyyəti deyil

Tədqiqatlar göstərir ki, borclanma insanın beynində “təhlükə və itki siqnalı” yaradır. Çünki borc:

* gələcək öhdəlik deməkdir,

* insanın təhlükəsizlik hissini azaldır,

* özünə inamı zəiflədə bilər,

* hökmdar hissi yaradır (nəzarəti itirmə qorxusu).

Azərbaycanda aparılan yerli müşahidələr və dünya miqyasında 2023–2024-cü illərin statistikasına görə, borcu olan insanların 47–52%-i xroniki narahatlıq, yuxu pozuntusu və gərginlik yaşayır. Bu vəziyyət bir çoxunda hətta obsessiv düşüncələrə, nevrotik gərginliyə və depressiv hallara gətirib çıxarır.

Borc səbəbi ilə ciddi narahatlıq yaşayan insanlar

Bəzi insanlar borc aldıqdan sonra psixoloji yükü daha dərindən hiss edir. Bunun səbəbi adətən belə olur:

1) Özünə inamsızlıq və gələcək qorxusu

Bu kateqoriyaya aid insanlar borc ödəyə bilməmək ehtimalını “fəlakət ssenarisi” kimi düşünürlər. Onlar üçün borc:

* nüfuz itirmək,

* ailə qarşısında üzrxahlıq ehtiyacı,

* sosial mühakimə qorxusu,

* şəxsi dəyərin azalması hissi milə assosiasiya olunur.

Bu şəxsiyyət tipi çox zaman uşaqlıqda maliyyə qeyri-sabitliyinə şahid olmuş, valideynlərdən “borc pis şeydir” kimi mesajlar almış insanlarda formalaşır.

2) Perfeksionist şəxslər

Hər şeyin ideal olmasını istəyənlər borc məsələsində də ciddi həyəcan yaşayır. Onlar üçün borc ödəmək yalnız maliyyə məsuliyyəti deyil, həm də öz dəyərini sübut etmək vasitəsidir.

Borc altında olsa belə, stress yaşamayan insanlar

Bəzi insanlar borcu “həyatın real hissəsi” kimi qəbul edir. Onların psixologiyasında aşağıdakı faktorlar üstünlük təşkil edir:

1) Psixoloji elastiklik

Bu insanlar problemləri daha soyuqqanlı qəbul edir və gələcəyi fəlakətləşdirmir.

2) Maliyyə bilikləri və planlaşma bacarığı

Araşdırmalar göstərir ki, maliyyə savadı yüksək olan şəxslər borc yükünü daha az streslə idarə edir.

3) Sosial və mədəni təsirlər

Bəzi ailələrdə borc almaq “ayıb” sayılmır, əksinə, normal həyat aləti kimi qəbul olunur. Azərbaycanda isə bu mövzu bölgələrə və ailə mədəniyyətinə görə çox dəyişir — bəzi ailələrdə borc utanılacaq hal, bəzilərində isə sadəcə “dövrün tələbi”dir.

Azərbaycan reallığında borclanmanın psixoloji yükü

Azərbaycanda yaşayış xərclərinin artması, əməkhaqqının alıcılıq qabiliyyətinin zəifləməsi və bank kreditlərinin geniş yayılması nəticəsində borclanma çox adiləşib. Lakin sosial mühitdə borc barədə:

* mühakimə,

* ayıb və utanc hissi,

* “nə deyərlər?” düşüncəsi güclü olduğuna görə, insanın psixoloji yükü də artır.

Araşdırmalara görə, ölkəmizdə borc səbəbi ilə psixoloji narahatlıq yaşayanların 60%-dən çoxu:

* yuxusuzluq,

* iştahasızlıq,

* səbəbsiz gərginlik,

* ailə münasibətlərində konflikt qeyd edir.

Borc davranışlarını formalaşdıran əsas psixososial faktorlar

1) Ailə mühiti

Uşaqkən maliyyə gərginliyi yaşayan insanlarda borca qarşı həssaslıq yüksək olur.

2) Psixoloji təhlükəsizlik hissi

Güvənli mühitdə böyüyən insan borcu daha real qiymətləndirir, təhlükə kimi deyil, maliyyə aləti kimi görür.

3) Sosial dəstək

Yaxın ətrafı tərəfindən dəstəklənən insanlar borc stresini daha asan idarə edir.

Psixoloq kimi mənim təcrübəmdə ən çox rast gəlinən nümunə

Borc alan insanların böyük qismi psixoloji olaraq tək qaldıqlarını düşünürlər. Onların əsas qorxusu pul olmaması deyil — nəzarəti itirmə, üzqarası olma və gücsüzlük hissidir.

Terapiyada bu hisslər işlənmədikdə, borc məsələsi illərlə davam edən psixoloji gərginlik mənbəyinə çevrilir.

Çıxış yolları: nə etməli?

1) Maliyyə savadlılığının artırılması

Həm gənclər, həm də ailələr üçün maarifləndirmə çox vacibdir. İnsan borcun mexanizmini anlayanda stress azalır.

2) Psixoloji dəstək və terapiya

Borc təzyiqi altında əzilən insanlar üçün:

* individual terapiya,

* stress idarəetmə proqramları,

* qrup terapiyası çox effektiv olur.

3) Psixososial reabilitasiya proqramları

PRİM mərkəzində tətbiq etdiyimiz proqramlarda borclanmanın yaratdığı:

* təşviş,

* depressiv əhval,

* özünə inam itkisi üzərində işləmək mümkün olur. Bu zaman insan tək maliyyə yükünü deyil, psixoloji yükü də yüngülləşdirir.

Borc, yalnız maddi məsələ deyil — insanın emosional, sosial və psixoloji tarazlığını da təsirləndirən çoxşaxəli bir mövzudur. Bəzi insanlar borcu fəlakət kimi görür, digərləri isə sakit şəkildə həyatına davam edir. Bu fərqlər şəxsi psixologiyadan, ailə tarixçəsindən, sosial mühitdən və maliyyə biliklərindən qaynaqlanır.

Bu səbəbdən, borc problemi yaşayan insanlara yalnız maliyyə yardımı kifayət deyil — psixososial dəstək də mütləq lazımdır.

Psixoloq M. Almara Ağaqızı

PRİM – “Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzi”nin direktoru

(Psixoloqla əlaqə saxlamaq istəyənlər Bakı şəhəri, Zahid Xəlilov 48A, Elmlər m/st yaxınlığında yerləşən “PRİM” Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf  Mərkəzinə müraciət edə və ya 050 777 80 04 mobil nömrsi ilə birbaşa Almara Ağaqızı ilə əlaqə saxlaya bilərlər. Həmçinin https://www.instagram.com/almara.melikova.aga_qizi/?igsh=MWJwOW52Y2t4bHVkeA%3D%3D instagram səhifəsi vasitəsi ilə də Almara xanımla kontakt yarada bilərlər.)