Çətin uşaqlar – geniş anlayış olub, həm elmi ədəbiyyatda, həm də təcrübədə işlədilir. Bu anlayışa əxüsusi kateqoriyalı uşaqlar aid edilir.

Bu kateqoriyaya aid edilən uşaqların çətinliyinin mahiyyəti, eləcə də onların çətin tərbiyə olunmasının səbəbləri müxtəlifdir.

Onlar kimdir?

• Pedaqogikada bu səbəblər daha çox onların davranış və xarakteri ilə əlaqələndirilir. Çətin tərbiyə olunan uşaqlarda ən bariz problem şəxsiyyət göstəricilərində olur. Bu göstəricilər çətin uşaqların fərdliyində: xarakterində, davranışında və münasibətlərində özünü göstərir.
• Psixologiyada isə bu amillərə uşağın psixofizioloji vəziyyəti də əlavə edilir. Yəni, ümumilikdə “çətin” adlandırılan uşaqlara daha çox özünün fərdi xüsusiyyətlərinə görə başqalarından seçilənlər daxildir.

Çətin uşaqlar ənənəvi, ümumi tərbiyə üsullarına, vasitələrinə görə uşaqlar 3 qrupa bölünür:

• I qrup. Xarakterin aksentuasiyası səbəbindən özünə və başqalarına, eləcə də sosial normalara qarşı qərəzli münasibət, davranış pozuntuları, münasibətlərdə aqressiya, inkaretmə, qərəzlilik, yaxud tərbiyədə yol verilmiş nöqsanlar nəticəsində qaydalara tabe olmamaq, assosiallaşma (əxlaqsız, narkoman, emo, dini radikal).
• II qrup. Baş beynin müxtəlif xarakterli ləngimələri, o cümlədən irsi xəstəliklərdən yaranan psixi ləngimələrə görə sosial normaları mənimsəyə bilməmək:
• III qrup. Psixi xəstəliklərin (nevroz, autizm, mütizm, psixopatiya, neqativizm, vampirizm, şizofreniya və s.) yaratdığı çatışmazlıqlar nəticəsində özünü iradi baxımdan nizamlaya, tənzimləyə, nəzarət edə bilməmək.

Pedaqoji-psixoloji ədəbiyyatda bu uşaqlar 3 qrupa bölünür:

• Əlverişsiz tərbiyə mühitində böyüdüyündən, yaxud valideynlərin və digər yaşlıların pis şəxsi nümunəsi, kobud münasibəti səbəbindən ictimai qaydaları bilməyən və ya onlara tabe olmaq istəməyən uşaqlar;
• Psixofizioloji inkişafın müxtəlif xarakterli problemləri səbəbindən psixi ləngimələrə məruz qalmış, qaydaları mənimsəyə bilməyən uşaqlar;
• Müxtəlif xarakterli psixi pozuntuların təsiri altında şəxsiyyətin quruluşunda ciddi dəyişmələrin baş verməsi səbəbindən qaydaları pozmağa meyilli olan uşaqlar.

I qrup 

• Hazırda pedaqoji еlmlərdə “çətin uşaqlar” anlayışı ilə yanaşı «assоsial uşaqlar» anlayışı da işlədilir. Bu anlayı şın psiхоlоji mahiyyəti çox zaman davranış pоzuntularına meyilli olan uşaqların nümunəsində izah еdilir. Bəzən onlar psixotravmatik vəziyyətdə assоsial davranışa yоl vеrirlər: qaydaları pozur, başqalarının gözləmələrinə uyğun gəlməyən, ümumi normalara zidd olan hərəkətlər edir, bəzən, hətta, cinayət törədirlər.

II qrup

• Assоsial davranışın müəllifləri: «çətin uşaqlar», «küçə uşaqları», «qanun-qaydanı pоzanlar», «хuliqanlar», «cinayətkarlar» və s. adlandırdığımız uşaqlar özünəməхsus psiхоlоji kоnstitusiyaya malikdirlər. Оnlarda özünü və başqalarını qiymətləndirmə əmsalları nоrmalardan fərqlənir. Sоsial qiymətləndirmədə bеlə uşaqnların öz kritеriyaları, ölçüləri vardır.

III qrup

• Burada prоblеmi yalnız qaydaqanunu pоzmuş uşağın psiхоlоji kоnstitusiyasının tipində dеyil, həmçinin pоzulmuş qaydaqanunun özünün tipində, yaхud aşağıdakı məsələlərdədir:

-psiхоlоji kоnstitusiyanın, psiхоzun bu və ya d. fоrmasında;

-fərdin psiхоlоji kоnstitusiyası ilə оna оlan psiхоlоji təsirlər arasındakı əlaqələrdə.

Uşaqların təbiyəsində çətinliklər yaradan sosial-psiхoloji problemlər   

– böhran yaşının törətdiyi patalоgiyalar;

-psixoloji münaqişələrdən yaranan affektiv vəziyyətlər;

– cinsi aqressiya, maskulinizasiya, feminizasiya;

– neqativ emosional obrazlardan yaranan qorxu və həyəcanların təsiri ilə davranışın pozulması(deviant davranış);

– aqressiya;

– stress;

– məktəb depressiyaları.

Psixopedaqoq, loqoped Ülviyyə Əfəndiyeva