Psixologiya tarixinin qara səhifələrində yer alan və nəticədə bərpa olunmayacaq travmalara və intiharlara yol açan təcrübələr heç bir əxlaqi və hüquqi qaydalarla uyğunlaşmayacaq formada reallaşdırılmışdır. Heyvanların və insanların həyatına səbəb olan bu təcrübələr və “bu qədər də olmaz” kimi ifadə olunan nəticələrə səbəb olmuşdur.
David Reimer Təcrübəsi: Psixoloq John Money`in “cinsi kimlik anadangəlmə deyil, mühit tərəfindən formalaşır” iddiası 1966-cı ildə David adında bir uşağın həyatına səbəb olub. 8 aylıq olarkən aparılan sünnət nəticəsində penisini itirən Davidin ailəsinə psixoloq tərəfindən təlqin olunaraq Davidin cinsiyyətinin dəyişdirilməsi təmin olunur. Ailənin razılığı ilə cərrahi əməliyyat vasitəsilə vagina və hormon verilən və adı dəyişdirilən Brendaya 14 yaşında vəziyyət açıqlanır. İntiharla nəticələnən bu tədqiqat da psixoloji təcrübələrin uğursuzlar siyahısında yer aldı.
Üçüncü Dalğa Təcrübəsi: Psixoloq Milgramın təsirinin açıqlıqla müşahidə olunduğu “üçüncü dalğa” təcrübəsi 1967-ci ildə həyata keçirilir. Faşizmin demokratik cəmiyyətlərdəki təsirinin hansı ölçüdə ola biləcəyinin araşdırıldığı prosesdə təcrübi vasitə olaraq məktəb şagirdləri seçildi. Möhtərəmliyi yüksək süni sistemə daxil edilən şagirdlərin son dərəcə sürətli öyrəndikləri, sinif yoldaşlarına qarşı alçaldıcı və xor görən davranışları müəyyən edildi. Vəziyyətin daha da ağırlaşdığı müşahidə edilir və nəticədə təcrübənin dördüncü günün araşdırma sona çatdırılır.
stanford-deneyiStandford Həbsxana Təcrübəsi: İnsanların sosial rollara adaptasiyasını yoxlamaq məqsədiylə 1971-ci ildə universitet tələbələrindən ibarət bir qrupu araşdırma mühiti olaraq hazırlanmış həbsxanaya yerləşdirilir. Bir qisim məhkum, digərləri qardiyan olur. Təcrübənin nəticəsində qardiyan rolundakı tələbələr soyuqqanlı qardiyana məhkum rolundakı tələbələr özgüvənlərini itirərək qorxağa çevrilirlər. Həbsxanada yaşanan vəhşət artdıqda təcrübəyə son verilir.
Çarəsizlik Quyusu Təcrübəsi: Sevgi həyatımızın ən əhəmiyyətli hissəsidir, lakin psixoloq Harry Harlowdakı kimi obsessiv vəziyyətə gəlmədiyi müddətdə. 1970-ci illərdə psixoloqumuz sevginin həyatımızdakı əhəmiyyətini ölçmək məqsədiylə meymunlar üzərində əxlaqi və hüquqi olmayan təcrübə keçirir. Xarici mühitdən tamamilə ayrılmış, özünün “çarəsizlik quyusu” adını verdiyi qurğulardan ibarət olan bir sahə yaradır. İçinə qoyduğu meymunlar bir müddət sonra dəli olaraq özlərini aclıqla ölümə tərk edirlər.
Nərmin Quliyeva
