Son illər psixoloqların ən çox eşitdiyi cümlələrdən biri belədir:

“Dincəlirəm, bir müddət özümə gəlirəm, amma sonra yenə gücüm bir anda itir.”

Bu vəziyyət təsadüfi deyil. Müasir insanın sinir sistemi fasiləsiz gərginlik, informasiya yüklənməsi və sosial gözləntilərin təzyiqi altında işləyir. Nəticədə orqanizm yalnız fiziki deyil, emosional və neyropsixoloji tükənmə yaşayır.

Tükənmə nədir və niyə yaranır?

Elmi ədəbiyyatda bu hal “xroniki stressin nəticəsində yaranan funksional enerji çatışmazlığı” kimi izah olunur.

Amerikalı psixiatr Herbert Freudenberger 1974-cü ildə bu prosesi “burnout” (yanıb tükənmə sindromu) adlandıraraq, onu uzunmüddətli stressin nəticəsi kimi təqdim etdi.

Tükənmənin əsas səbəbi — sinir sisteminin adaptasiya resurslarının tükənməsidir.

Başqa sözlə, insan istirahət etsə də, onun beynindəki enerji bərpa mexanizmləri (məsələn, parasimpatik sistemin fəaliyyəti) tam aktivləşmir.

Nəticə etibarilə, istirahət qısamüddətli təsir göstərir və insan yenidən gücsüzlük halına qayıdır.

Tükənməni artıran amillər

Psixofizioloji tədqiqatlar göstərir ki, enerjinin tez itirilməsinə səbəb olan bir neçə amil mövcuddur:

🔹 İşləmə ritminin balanssızlığı – fasiləsiz iş, məsuliyyət və “mən gərək bacarım” düşüncəsi.

🔹 Emosional yüklənmə – başqalarının duyğularını daşımaq (xüsusilə yardım peşələrində çalışanlarda).

🔹 Motivasiyanın zorla axtarılması – daxili istək yox, “borc” hissi ilə hərəkət etmək.

🔹 Təlaş və qeyri-müəyyənlik qorxusu – gələcəklə bağlı daimi narahatlıq.

🔹 Perfeksionizm və özünə təzyiq – “hər şeyi mükəmməl etməliyəm” düşüncəsi.

Bu amillər birlikdə sinir sisteminin “elektrik şəbəkəsini” yükləyir. Beyin kortizol (stress hormonu) səviyyəsini artırır, nəticədə enerji istehsalı və bərpa mexanizmləri arasında disbalans yaranır.

Elmi baxımdan nə baş verir?

Nevrobioloji səviyyədə bu proses aşağıdakı kimi işləyir:

🧠 Hiperaktiv simpatiya sistemi – bədən “davamlı mübarizə və qaçış” vəziyyətində qalır.

💤 Az fəal parasimpatik sistem – orqanizm istirahət siqnalını ala bilmir.

🧩 Mitoxondrial tükənmə – hüceyrə səviyyəsində enerji istehsalı zəifləyir.

⚡️ Kortizolun xroniki artımı – beyində dopamin balansını pozur, motivasiyanı azaldır.

Beləliklə, enerji çatışmazlığı artıq emosional deyil, bioloji səviyyədə hiss olunur.

Nə etməli? – Praktiki və psixoloji bərpa mexanizmləri

Tükənmə halından çıxış yalnız “dincəlmək” deyil, bərpa strategiyasının sistemli şəkildə qurulmasıdır.

1) 🧘‍♀️ Bədənlə beyin arasında körpü qurun.

Gündəlikdə ən azı 10-15 dəqiqə dərin nəfəs, bədən hisslərinin müşahidəsi, meditasiya və ya sadəcə sakit oturmaq sinir sistemini tənzimləyir.

2) 🌿 “Mikro-bərpa” texnikasını tətbiq edin.

Uzun tətilləri gözləməyin. Gün ərzində qısa fasilələr (pəncərədən baxmaq, su içmək, sakit musiqi dinləmək) beyni sıfırlayır.

3) 🕰 “Qiymətinə görə məhsuldarlıq” düşüncəsi.

“Nə qədər iş gördüm?” yox, “Bunun mənə emosional qiyməti nədir?” deyə düşünün.

Əgər nəticə sizi tükəndirirsə, onu sadələşdirin və ya paylaşın.

4) 💬 Emosional boşalma.

Psixoloqla söhbət, gündəlik yazmaq və ya dostla paylaşmaq – beyindəki emosional yüklənməni azaldır.

5) ☀️ Sensor balans.

Ekran, səs, işıq yüklənməsini minimuma endirin. Beynə “sakitlik” siqnalı vermək üçün sensor detoks vacibdir.

Nəticə

Mənəvi tükənmişlik zəiflik deyil — bu, beyin və sinir sisteminin kömək çağırışıdır.

İstirahət – sadəcə “yatmaq” və ya “heç nə etməmək” deyil, öz enerjinizi qorumağı və düzgün paylaşmağı öyrənməkdir.

Unutmayaq: enerji toplamaq deyil, onu qorumaq bacarığı psixoloji sabitliyin əsas göstəricisidir.

Psixoloq M. Almara Ağaqızı

PRİM – “Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzi”nin direktoru

(Psixoloqla əlaqə saxlamaq istəyənlər Bakı şəhəri, Zahid Xəlilov 48A, Elmlər m/st yaxınlığında yerləşən “PRİM” Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf  Mərkəzinə müraciət edə və ya 050 777 80 04 mobil nömrsi ilə birbaşa Almara Ağaqızı ilə əlaqə saxlaya bilərlər. Həmçinin https://www.instagram.com/almara.melikova.aga_qizi/?igsh=MWJwOW52Y2t4bHVkeA%3D%3D instagram səhifəsi vasitəsi ilə də Almara xanımla kontakt yarada bilərlər.)