Çox yox, bundan 2 il öncəyə qədər mollarda, iri ticarət mərkəzlərində, geyim dükanlarında sıxlıq müşahidə olunurdu. Xüsusilə, həftəsonu ticarət mərkəzlərinə girmək mümkün deyildi. Bütün mağazalar dolu, kassalarda növbə olurdu. Geyimlər də od qiymətinə…
Bir “klik”lə alış-veriş
Pandemiya elektron ticarəti ön plana çıxardı. “Evdə qal” kampaniyası ilə insanlar alış-verişlərini onlayn şəkildə edirdilər. Hətta elektron ticarəti dəstəkləməyənlər, “mən məhsula toxunmasam, ala bilmərəm” deyənlərin əksəriyyəti məhsullarını onlayn şəkildə almağa başladılar. Dəfələrlə ucuz, keyfiyyətli və bir “klik”lə alış-veriş edən insanlar artıq elektron ticarətə alışdılar.
Boş mağazalar, bekar qalan satıcılar…
İyun ayından etibarən “Mall”arın fəaliyyətinə icazə verildi. Təsadüfi deyil ki, əvvəlki sıxlığı, doğmalığı, müştəri bolluğunu pandemiyadan sonra hələ ki, görə bilmirlər. Müşahidə etmək üçün bir neçə iri ticarət mərkəzinə üz tuturuq. Mağazalar boş, satıcılar bekardır. Bir neçə alıcı geyimlərə nəzər yetirir, materialına baxır və türk saytlarındakı qiymətlə müqayisə edirlər. Son nəticədə eyni geyimi onlayn şəkildə alırlar.
Qiymətlər münasib olsa…
Leyla seçdiyi ayaqqabını türk saytında göstərir: “Baxın, sizə şəklini də göstərim. Bu ayaqqabı burada 70 manata, saytda isə 20 manatadır. Sifariş etdikdə, 30 manata əldə edə bilirəm. Eyni ayaqqabıda nə üçün 40 manat ziyan edim?”
Gülnar da eynilə, seçdiyi donun qiymətini müqayisə edir: “Donun qiymətini 150 manata qoyublar. Eynisi Türkiyədə 200 türk lirəsidir. Bizim pulla, haradasa, 40 manat edir. Karqo pulunu hesablasaq, eyni donu 50-60 manata ala bilərəm. Mağazalar pandemiyanın acığını vətəndaşdan çıxmaq istəyir. Qiymətlər münasib olsa, biz də mağazadan ala bilərik”.
Alıcılar deyir ki, iri ticarət mərkəzlərindən ancaq 70 faizə qədər endirimlər olduqda alış-veriş edə bilərlər.
Bir sahə çökdü, digəri çiçəkləndi…
Pandemiyadan əvvəl onlayn alış-veriş qlobal miqyasda ildə 4.5 faiz sabit artım tempi ilə inkişaf edirdi. Ancaq ənənəvi biznesin pandemiya dövründə vəziyyəti insanların sağlamlığını qorumaq məqsədi ilə tətbiq olunan məhdudlaşdırma tədbirləri və mağazalara getməməyə üstünlük verən istehlakçı davranışları səbəbi ilə dəyişdi. Rəqəmsal platformalara uyğunlaşa bilən bizneslər inkişaf etdi, onlayn strategiyaları zəif olan ənənəvi pərakəndə satıcılar azalarkən, bir neçə tanınmış şirkət hətta iflas üçün müraciət etdi. Həqiqətdir ki, istehlakçılar pandemiya zamanı mal, xidmət və qida üçün onlayn sifarişə öyrəşib və çoxları köhnə vərdişlərinə dönməyəcək.
Hazırda bütün dünyada güclü elektron ticarət infrastrukturu olan şirkətlərin gəlirlərində artım yaşanır. Hazır olmayan və ya zəif müştəri təcrübəsi təqdim edən müəssisələr müştəriləri saxlaya bilmirlər.
“İş normala dönməyəcək”
Mütəxəssislər əminliklə deyirlər ki, satıcılar işin “normal” vəziyyətə qayıtmasını gözləməməlidir. Əvvəlki vaxtları tezliklə geri qaytarmaq mümkün deyil. Pandemiyadan və iqtisadi böhrandan əvvəl də klassik satıcılar “Amazon” və digər elektron ticarət şirkətləri ilə şiddətli mübarizə aparırdılar. Bu çətinliklər indi inanılmaz dərəcədə sürətləndi.
Gözləmə rejimində qalmayın…
“McKinsey” şirkətinin son məlumatlarına əsasən, pandemiyadan sonra da istehlakçılar daha çox onlayn alış-verişə üstünlük verəcək, iri ticarət mərkəzlərini daha az ziyarət edəcəklər. Ənənəvi satıcılar gözləmə rejimində qala bilməzlər. Birincisi, bazar tələblərini yenidən nəzərdən keçirməli və sonra müştəri təcrübələrini yeni səviyyəyə qaldırmağa yönəlməlidirlər. Ən əsası isə ənənəvi satıcılar sağlamlıq və təhlükəsizlik qaydalarına riayət etməklə, müştəri gözləntilərini qarşılamaq üçün öz işlərini uyğunlaşdırmalıdırlar. Bura maska taxmaq, fiziki məsafəni təmin etmək, mağazalardakı işçilər və müştəri sayına nəzarət etmək, təmassız əməliyyatlar qurmaq, xidmət sürətini artırmaq və daha çox özünəxidmət variantları təqdim etmək daxildir.
“Mağazadan onlayn alış”
Ənənəvi satıcılar araşdırma, seçmə, satın alma və geri qaytarma – mübadilə etməyə qədər sadə və problemsiz elektron ticarət təcrübəsi təqdim etməlidirlər. Saytlarının mobil cihazlara cavab verdiyinə əmin olmalı, “mağazadan onlayn alış” kimi inteqrasiya olunmuş xidmətlər təklif etməli və cihazlar və kanallar arasında ardıcıl, etibarlı rəqəmsal sistem yaratmalıdırlar.
Böhranın yaratdığı fürsət
İqtisadçı ekspert Eldəniz Əmirov deyir ki, istənilən böhran özündən sonra yeni fürsətlər yaradır. Onun sözlərinə görə, pandemiya onlayn ticarətin üzünə “gülüb”: “Biz bunu hazırda Türkiyədə gedən yanğınlar fonunda belə görəcəyik. Düşünürəm ki, 5 il sonra Türkiyə yanğınsöndürmə texnologiyası üzrə dünyanın ən böyük ixracatçısına çevriləcək. 10-15 il sonra bu gün gördüyü zərərdən 5 qat artıq xeyir götürəcək. Eynilə pandemiya ilə bağlı məsələ də belədir. Pandemiyanın özünün verdiyi kifayət qədər mənfi təsirləri var. Amma müsbət təsirləri də çoxdur. Bunlardan da biri məhz onlayn fəaliyyətin təmin olunması idi. Mənfi tərəfləri odur ki, çox vaxt çatdırılma problemi yaşanır, məhsul itkisi olur. Eyni zamanda, real baxış zamanı əldə olunan fürsətlər onlayn ticarətdə olmur. Məhsulun ölçüsü uyğun gəlməyə, keyfiyyət, rəng istənilən formada olmaya bilər. Yəni real, vizual baxış onlayn baxışdan üstün olduğundan, qeyd etdiyim problemlər yaranır”.
Minimum əmək, zaman sərfi
Ekspert hesab edir ki, müsbət tərəfləri mənfini üstələdiyi üçün onlayn ticarət artır: “Zaman itkisi minimuma enir, bu və ya digər formada əmək sərfi azalır, eyni zamanda da daha ucuz başa gəlir. Amma hələ ki, ölkəmizdə onlayn ticarət real ticarəti üstələməyib. İnsanların inam məsələsi o səviyyədə deyil ki, onlayn alış-veriş edənlərin sayı etməyənləri ötsün. Azərbaycanda hazırda onlayn ödənişlərin səviyyəsi son statistikaya görə 28 faiz olub. Nəinki xarici ölkədən alış-veriş etmək, hətta marketdən bir məhsul alarkən belə hər 100 nəfərdən 72-si ödənişi onlayn etmir. Hər xərclənən 1000 manatdan 720-si nağd formada edilir. Buna görə də, onlayn ticarətin real və nağd formanı üstələməsinə hələ çox var. Düzdür, tendensiya gedir, amma hələ tam qalib gəlməyib”.
“İstehlakçı udur”
Həmsöhbətimiz vurğulayır ki, hazırda iri ticarət mərkəzləri uduzsa da, istehlakçı udur: “Onlayn ticarət zamanı brend mağaza şəbəkələri, təsərrüfat subyektləri zərər görürlər. Amma bu zərər istehlakçının udması fonunda baş verir. Azərbaycanda istehlakçıların sayı mağaza sahiblərinin sayından dəfələrlə çoxdur. Buna görə də, düşünürəm ki, istehlakçının udacağı istənilən proses iqtisadiyyatın xeyrinədir. Yəni burada vətəndaşlar udur, mağaza sahibləri uduzur, iri ticarət mərkəzlərinin bazara diktə imkanları azalır. Bu da təbiidir”.
Mağaza sahibləri uduzmamaq üçün nə etməlidir?
Ekspert vurğuladı ki, onlayn ticarətin vüsət alması mağaza sahiblərini vadar edəcək ki, mümkün həddə qədər qiymətləri endirsinlər: “Yenə də istehlakçıya xidmət edən bir prosesdir. Digər tərəfdən isə onların xidmət səviyyəsini artırmağa sövq edəcək. Yəni xidmət səviyyəsi elə təşkil olunmalıdır ki, istehlakçını cəlb edə bilsin. Həm qiymət faktorunun endirilməsi, eyni zamanda xidmət səviyyəsinin artırılması zərurətə çevrilir. Həmçinin mağaza sahibləri paralel olaraq məhz onlayn xidmətlər təklif edərək, bu bazarda da yer almalıdırlar. Bazarda istehlakçının onlayn platformaya tələbi yarandı. Əvəzində karqo şirkətlərinin fəaliyyəti, sayı artdı. Nəticədə bu da qiymətin ucuzlaşmasına gətirib çıxardı. Yəni bilirik ki, bazarda xidmət təklif edənlərin sayı nə qədər artarsa, rəqabət o qədər üstün olar. Rəqabət üstün olarsa, qiymət aşağı düşər, xidmətin səviyyəsi artar. Mağaza sahibləri də eynilə o karqo şirkətlərindən birinə çevrilə bilər. Paralel olaraq, ənənəvi mağaza məkanını saxlamaq şərtilə, əlavə fəaliyyət sahəsi qurar. Başqa yollarla bu mümkün deyil. Artıq iqtisadi sistem o istiqamətə gedir”.
Aygün ƏZİZ
