Məlum olduğu kimi, dekabrın 1-də ABŞ-ın keçmiş dövlət katibi və ABŞ prezidentinin keçmiş milli təhlükəsizlik müşaviri Henri Kissincer 100 yaşında vəfat edib. Ancaq çoxlarına təəccüblü gələn budur ki, Kissincer heç də sağlam qidalanmayıb, kifayət qədər stresli həyat tərzi keçirib, yetərincə istirahət etməyib və idmana nifrət edib. Yəni sadalananlar vaxtsız ölümə səbəb ola bilər iddiası ilə uzlaşır, nəinki uzunömürlülüklə.
Doğmalarının sözlərinə görə isə 100 yaşınadək Kissincer aktiv ictimai həyat sürüb, zehnini təmiz saxlayıb. Onu şəxsən tanıyanlar deyiblər ki, o, təqaüdə çıxan və sonrakı illərini sakit həyata həsr edən insanlardan deyildi. Kissincerin oğlu Devidin fikrincə, atasının uzun ömür sürməsinin sirri onun əqli qabiliyyətlərində və intellektini yorulmadan stimullaşdırmasındadır. Deyilənlərə görə, məhz yeni biliklərə, inkişafa can atmaq və üzərində bir missiya hissi duymaq siyasətçiyə özünü yaxşı formada saxlamağa imkan verib. Kissincerin dostu, Google-un keçmiş baş direktoru Erik Şmidt də bənzər bir şey söyləyib. Onun qənaətincə, yoldaşının uzunömürlü olması onun zəhməti ilə bağlıdır. “40 ildən artıqdır ki, işləyir. Sizə deyə bilərəm ki, səhər durub bütün günü işləyir. Əminəm ki, uzunömürlülüyün sirri işgüzar olmaqdadır”, – Şmidt bildirib.
Uzunömürlülüyün sirri nədir – irsi amil, düzgün və aktiv həyat tərzi, stresdən qaçmaq, yoxsa hamısı birlikdə?
Qeyd etmək yerinə düşər ki, həkimlər 85 yaşa qədər necə yaşamağı bilirlər, bununla da illərdir ki, bir ifadə işlədilir, sağlam həyat tərzi sürmək lazımdır. Bununla belə, necə daha uzun yaşamaq lazımdır, bu hələ də tibbi sirr olaraq qalır. Amerikanın “Forbes” jurnalı 100 ildən çox yaşayanların uzunömürlülüyünün sirrini öyrənmək üçün sorğu keçirib. Məlum olub ki, 100 yaşdan yuxarı ən çox sağlam insan Yaponiyada, Okinavada yaşayır. Niyə burada? Bəlkə də onların uzunömürlülüyünün sirri yeməkdədir. Okinavada insanlar çoxlu taxıl, tərəvəz və balıq yeyirlər. Əksinə, yumurta, ət və süd məhsulları azdır. Noyabrda 101 yaşı tamam olan ABŞ-dan olan Deysi MakFadden də buna uyğundur. Səhər yeməyində müntəzəm olaraq yulaf əzməsi və meyvə, naharda toyuq və ya balıq ilə salat, axşam yeməyində yağsız ətli buxarda bişmiş tərəvəz yeyir. Həkimlər qazlı içkilərin (hətta pəhrizli içkilərin) təhlükələri barədə xəbərdarlıq edir və su və ya şirə içməyi məsləhət görürlər. 101 yaşı olan amerikalı Mak Fadden də həyatı boyu nadir hallarda soda içirdi və bu gün ona heç toxunmur. Bunun əvəzinə su, zoğal suyu, süd və ya buzlu çay içir. Qəhvə və alkoqollu içkilər də çox istehlak etməsəniz sağlamlığa zərərli deyil. Doktor David Prince görə həftədə iki və ya üç dəfə spirtli içki sağlamlığınızı yaxşılaşdıracaq. Həkimlər xəstələri zaman-zaman nəyəsə icazə verəndə nəinki alçaldırlar, hətta onları belə davranışa təşviq edirlər. 101 yaşlı Mak Fadden şokoladlı peçenye yeyir, qırmızı şərab içir. 101 yaşlı Viola Krouson bəzən özünə şokoladlı kek bişirir və ya Hardys-dən hamburger alır. Həkimlər oxşar məsləhətlər verirlər. Belə ki, Doktor Prins şəkər və qırmızı ət istehlakının həftədə bir və ya iki dəfə məhdudlaşdırılması zərurətindən danışsa da, digər tərəfdən onların kiçik hissələrdə istehlak edilə biləcəyinə inanır.
Eyni zamanda alimlər hesab edir ki, təqaüdə çıxdıqdan sonra pijama geyinib televizora baxmaq vərdişi insanı erkən məzara apara bilər. ABŞ-dan olan 101 yaşlı Viola Krouson təqaüdə çıxdıqdan sonra 41 ildir ki, hər gün yuxudan oyanır və diqqətli geyinir. Onun günü hələ də fəaliyyətlərlə doludur: kilsəyə gedir, saçını və dırnaqlarını düzəldir, gündə üç dəfə öz yeməklərini bişirir, evi və həyəti özü təmizləyir. Bundan əlavə, o, hər gün məşqlər edir ki, bu da ona qollarını, ayaqlarını və kürəyini məşq etməyə imkan verir. Həkimlər deyir ki, məşq ciddi gündəlik məşq rejimi və ya bahalı fitness mərkəzinə üzvlük demək deyil. Daha çox gəzməli, pilləkənləri qalxmalı və öz alış-verişlərinizi, camaşırxananı camaşırxanaya və ya bir çanta zibil qutusunu zibil qutusuna aparmağa çalışmalısınız – bütün bunlar insanı gücləndirir. Dekabrda 102 yaşı olacaq Elmer İston təqaüdə çıxdıqdan sonra hava şəraiti imkan versə də, hər gün gəzir. Sağlamlıq təminatçısı Evercare tərəfindən aparılan araşdırmada sorğuya qatılan yüzilliklərin 41%-i canlılıqlarını qorumaq üçün gəzintiyə çıxmağa davam etdiklərini söylədi.
Doktor Erik Rakov deyir ki, təkcə fiziki deyil, həm də zehni məşqlər 100 yaşına qədər yaşamağa kömək edir: “Beyninizi məşq etməyin bir yolu krossvorddur. Və gənc olanda həftədə bir dəfə həll etməyə başlasanız, yaşlandıqca özünüzü daha yaxşı vəziyyətdə tapacaqsınız. Mütəxəssislərin fikrincə, təhlükə kimi testlər və ya Sudoku kimi riyaziyyat oyunları da beyninizi gücləndirmək üçün əladır. Bundan əlavə, müxtəlif tədqiqatların göstərdiyi kimi, musiqi alətində ifa beyin fəaliyyətini qorumağa kömək edir. Təqaüdə çıxdıqdan sonra bir çox yaşlı insanlar vaxtlarının çoxunu evdə keçirirlər. Bu o deməkdir ki, onlar kifayət qədər D vitamini almırlar. Bu çatışmazlıq, tədqiqatçıların fikrincə, ürək çatışmazlığı, müxtəlif xərçəng növləri, osteoporoz, diabet, Alzheimer xəstəliyi və bəzi otoimmün xəstəliklər də daxil olmaqla ciddi xəstəliklərə səbəb olur.
Geriatrik qayğı mütəxəssisi Claudia Fine deyir ki, hətta az miqdarda günəş işığı əhvalınızı xeyli yaxşılaşdıra və dünyaya baxışınızı dəyişdirə bilər.
Araşdırmalar onu da göstərib ki, evli insanlar daha uzun yaşayırlar. Bəlkə də bu, həyat yoldaşlarının bir-birini dəstəkləməsi və bir-birini həkimə getməyə məcbur etməsi səbəbindən baş verir. Yaxın dostluqlar romantik münasibətlər qədər vacibdir. Evercare sorğusuna əsasən, yüzilliklərin 82%-i hər gün dostları və ailəsi ilə danışır, 79%-i isə aktiv ünsiyyətin sağlamlıq üçün faydalı olduğuna inanır. Ötən il evliliyinin 75-ci ildönümünü qeyd edən Centenarian Opal Prater hələ də həyatdan zövq alır və dostları ilə oyun oynamaqdan həzz alır.
Evercare araşdırması göstərir ki, yaşı 100-dən çox olanların 62%-i hər gün dua edir, meditasiya edir və ya başqa ruhani fəaliyyətlə məşğul olur. Həkimlər sakitləşdirici fəaliyyətlərin daha uzun yaşamağa kömək edəcəyinə inanırlar.
Eyni zamanda bu gün həyatımızın üçdə birini işdə keçirdiyimiz zaman gördüyünüz işi sevmək xüsusilə vacibdir. Gerontoloji psixiatr Gary Kennedy deyir ki, yeni fəaliyyətlər tapmaq və ümumiyyətlə, həyatı məşğul saxlamaq uzun müddət sağlam qalmağa kömək edəcək. 102 yaşlı Easton 1948-ci ildə Rutgersdə mühəndislik fakültəsinin dekanı olana qədər Harvard Universitetində dərs deyib. O, işinin ona “dərin məmnunluq” verdiyini deyir. 102 yaşlı İston əmindir ki, uzunömürlülüyünün sirri onun daim nə isə etməsidir. O, həyatı boyu çox fəal idi – boks, balıqçılıq, qardaşlıq üzvü və radio həvəskarı. Easton 1974-cü ildə akademik həyatdan təqaüdə çıxdıqdan sonra da aktiv olaraq qaldı. O, Boy Scouts ilə könüllü işləyir və Mərkəzi Cersidəki Yol Birlik Fondu üçün pul toplayır. 101 yaşlı Mak Fadden deyir: “Mən xoşagəlməz insanlardan, yerlərdən və əşyalardan uzaq durmağa çalışıram. Mən həmişə xoşbəxt görünürəm və sahib olduqlarım üçün dünyaya minnətdaram”. Psixiatr Gary Kennedy optimistlərin daha sağlam olma meyli ilə razılaşır və deyir ki, depressiya, mənfi hisslər və geri çəkilmə ömrün çox vaxt vaxtından əvvəl qısalmasına səbəb olur.
Psixiatr Gary Kennedy onu da qeyd edir ki, yaşlı insanlar gənclərlə ünsiyyətdə olduqda və ya gənc nəslə təhsil verdikdə, bu, onlara dəyərli olduqlarını hiss etməyə kömək edir və həyatlarına əlavə məna verir.
Elm və Təhsil Nazirliyi Fiziologiya İnstitutunun direktoru, biologiya elmləri doktoru, professor Ulduz Həşimova dedi ki, uzunömürlülük həm fərdi, həm də populyasiya səviyyəsində ola bilər: “Fərdi səviyyədə qeydə alınan uzunömürlülük, yəni ayrı-ayrı fərdlərin fiziki və mental baxımdan sağlam halda 90, 100 il və daha çox yaşaması halları dünyanın bütün yerlərində qeydə alınır, özü də belə insanların sayı get-gedə artır. Bu, bütün dünya üçün ümumi qlobal tendensiyadır. Lakin dünyada çox nadir region var ki, orada uzunömürlülük populyasiya səviyyəsində müşahidə olunur, yəni həmin yerlərdə 90 və daha çox yaşı olan insanların sayı nisbətən çoxdur”.
Ulduz Həşimova: “Uzunömürlülük həm fərdi, həm də populyasiya səviyyəsində ola bilər, ona görə…”
Ulduz Həşimova vurğulayır ki, son illər Fiziologiya İnstitutunun bu sahədə, əhalinin 2016-cı ildə siyahıya alınmasının materialları əsasında apardığı araşdırmalar maraqlı faktları ortaya çıxarıb. Həmin rəsmi statistik məlumatlar əsasında bütün inzibati rayonlar üzrə uzunömurlülük indeksləri hesablanıb və ölkə üzrə üzünömürlülüyün coğrafiyası araşdırılıb. Alınan nəticəyə görə, vaxtilə Qarabağ zonasında yaşayan, sonra isə köçkün həyatı sürən insanlar arasında uzunömürlülük potensialı yüksək olaraq qalıb.
Uzunömürlülüyün irsiyyətlə bağlılığına toxunan alim deyir ki, bu, populyasiya fenomeni kimi yalnız sağlam genetika, sağlam həyat tərzi, təmiz ekoloji mühit, düzgün qidalanma kimi amillərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində orqanizmin ətraf mühitlə harmoniya təşkil etdiyi yerlərdə formalaşa bilər və bunun üçün tarixən uzun müddət tələb olunur: “Deməli, bu fenomen tibbi-bioloji baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı, həm də xalqların yaşadığı ərazidə tarixən mövcud olmasından xəbər verir. Əlbəttə ki, qədim Azərbaycan şəhəri olan Şuşada da ekoloji təmiz mühitdə yaşayan insanlar tarixən sağlam həyat tərzi keçiriblər. Bunun nəticəsində də burada uzunömürlülük populyasiya səviyyəsində müşahidə olunub. Ali Baş Komandan İlham Əliyev Şuşaya səfərlərinin birində belə bir ifadə işlətdi: “Şuşadan ayrılırıq, yenə də ayrılmaq istəmirik. Şuşa insanı o qədər özünə cəlb edir ki, bura gələn insan getmək istəmir. Şuşaya hələlik deyirik”. Bu ifadədə də bir hikmət var. Şuşa elə bir yerdir ki, insan orada özünü çox rahat, xoşbəxt, sağlam hiss edir. Bu da deyilənləri təsdiqləyən daha bir faktdır”.
Afaq MİRAYİQ
