Kütləvi informasiya vasitələri (KİV), xüsusilə də son onillikdə rəqəmsal texnologiyaların sürətlə inkişaf etməsi ilə, insanların gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. İnformasiyanın həcminin artım dinamikası elədir ki, onun kəmiyyəti K.Marksın 1 dövründəki 50 illə müqayisədə hər 20 aydan bir iki dəfə artır . İnkişaf etməkdə olan cəmiyyət medianın geniş tətbiqi ilə bütün informasiya proseslərinin intensivləşdirilməsini tələb edir. Medianın artan imkanları sayəsində informasiya istehlakçıya yüksək sürətlə çatır, dəfələrlə təkrarlanır və kütlənin şüuruna fəal şəkildə daxil edilir.

İnformasiyanın artması insanların çoxluq təşkil etdiyi şəhər yerləri üçün xarakterik olan yeni ünsiyyət formasını – kütləvi kommunikasiyanı doğurdu. Kütləvi kommunikasiya dedikdə, kütləvi informasiyanın istehsalı və onun birbaşa ünsiyyət və ya kütləvi informasiya vasitələri vasitəsilə sayca böyük və səpələnmiş auditoriyaya sonrakı yayılması prosesi başa düşülür. Kütləvi informasiya vasitələrinin insanların şüuruna təsir etmək qabiliyyətinin böyük olduğu çoxdan məlumdur. Texniki imkanların inkişafı KİV-in kütləvi şüura təsir miqyasını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirib. Kütləvi şüur asanlıqla təsirə məruz qalan və tez inanan bir təbiətə malikdir. Kütlənin öz müstəqil düşüncəsi yoxdur, çünki o, nəzəri düşüncə qabiliyyətinə malik deyil. Buna görə də, hər hansı bir fikri kütləyə kənardan, təzyiq yolu ilə yeritmək tələb olunur. Məlumatın məharətlə manipulyasiya edilməsi isə KİV-in kütləyə təlqin gücünü demək olar ki, hədsiz edir.

Müasir mərhələdə KİV sadə informasiya axtarışı, emalı və ötürülməsi vasitələrindən insanın daxili, mənəvi dünyasını idarə edən və dəyişdirən vasitələrə çevrilmişdir. Müasir media insan şüurunun inkişaf üfüqlərini genişləndirmək, ona mühakimə yürütməkdə suverenlik və müstəqillik vermək əvəzinə, təkrarlanan davranış standartlarının köməyi ilə kütlələrin şüurunu getdikcə daha çox manipulyasiya edir. İnformasiyanı istehlakçıya çatdırmağa çalışan KİV ən mühüm vəzifəsini yerinə yetirir – bu informasiyanın kütləvi şüurda həm fərdi şəxslər, həm də dövlət ola bilən müştərinin tələblərinə cavab verən reaksiyalar doğurmasını təmin etməkdir.

İnternetin geniş yayılması, sosial medianın populyarlıq qazanması və televiziyanın davamlı təsir gücü, fərdlərin psixoloji sağlamlığı üzərində müsbət və mənfi təsirlər yarada biləcək dərəcədə güclənmişdir. KİV-in insan psixologiyasına təsirini öyrənmək vacibdir, çünki bu təsirlər həm fərdi davranışları, həm də ümumi cəmiyyətin mənəvi və sosial durumunu formalaşdırır.

Bu məqalə, KİV-in insan psixologiyasına təsirini müxtəlif aspektlərdən araşdıraraq, fərqli medianın (sosial media, televiziya, çap mediası) fərdlərin düşüncə və duyğularına necə təsir etdiyini öyrənməyə çalışır. Məqsəd, KİV-in insanların emosional vəziyyəti, davranışları və özlərini dərk etmələri üzərindəki təsirini göstərməklə yanaşı, fərqli təsirlərin elmi əsaslarını izah etməkdir.

KİV və insan psixologiyası

KİV-in insan psixologiyasına təsiri, mediyanın növünə görə fərqli formalarda özünü göstərə bilər. Televiziya, radio, çap mediası və sosial media kimi fərqli KİV növləri insanlara müxtəlif informasiya məzmunları təqdim edir və fərqli təsir gücünə malikdir. Bu təsirlər fərdi, emosional və davranış səviyyəsində müxtəlif nəticələr doğura bilər.

Televiziya

Televiziya, vizual və audio məlumatların birləşməsi vasitəsilə insan psixikasına güclü təsir göstərən ənənəvi KİV növlərindən biridir. Xəbər proqramları və kriminal janrlı verilişlər, qorxu və təhlükə hisslərini artıraraq, insanlarda davamlı narahatlıq və stress yarada bilər. Məsələn, Cialdini (2007) kimi tədqiqatçılar qeyd edir ki, tez-tez zorakılıq, müharibə və kriminal hallar haqqında xəbərləri izləyən şəxslərdə “qorxu mədəniyyəti” formalaşa bilər. Bu da insanlarda özlərinə və ətraf mühitə olan inamı azaldır.

Sosial Media

Sosial media platformaları, xüsusilə Facebook, Instagram, Twitter kimi saytlar, insanların özlərini başqaları ilə müqayisə etməsinə və sosial təsdiq axtarmasına səbəb olur. Bu, özünəinamsızlıq və depressiya kimi mənfi psixoloji halların yaranmasına yol açır. Boyd və Ellison (2007) tərəfindən aparılan bir araşdırmada göstərilib ki, sosial mediada sərf olunan vaxtın artması ilə özünə güvən səviyyəsi arasında mənfi bir əlaqə mövcuddur. İnsanlar, başqalarının idealizə olunmuş həyatlarını sosial mediada gördükdə, öz həyatlarından daha az məmnun olmağa başlayır və özlərini qiymətləndirmədə çətinlik çəkirlər.

Çap və internet mediası

Çap mediası (qəzetlər, jurnallar) və internet xəbərləri, məlumatın sürətlə yayıldığı platformalar vasitəsilə insanlara geniş informasiya təqdim edir. Lakin bu informasiya çoxluğu, “informasiya yorğunluğu” adlanan bir vəziyyət yarada bilər ki, burada fərdlər artıq məlumatları emal edə bilmədikləri üçün psixoloji gərginlik yaşayır. Rosen və digər tədqiqatçılar (2018) göstərir ki, informasiya həddən artıq çox olduqda beynin emal qabiliyyəti azalır, qərar qəbul etmə və fokuslanma bacarıqları zəifləyir.

Məlumatın emalı və psixoloji təsirlər

İnsan beyninin məlumat emalı prosesi, KİV-in psixoloji təsir mexanizmlərini başa düşmək üçün vacib bir amildir. Məlumatın həddindən artıq olduğu dövrlərdə insan beyni təhrif olunmuş və qeyri-obyektiv qavrayışla qarşılaşa bilər. KİV tərəfindən təqdim olunan xəbərlərin və məlumatların davamlı olaraq mənfi və ya sensasiyalı olması, insanlarda emosional gərginlik və narahatlıq səviyyələrini artırır.

Məlumatın emalı və təhrif olunmuş qavrayış

Tez-tez mənfi və qorxulu xəbərlərin təqdim olunması, fərdlərin hadisələrə və ətraf mühitə olan baxışlarında təhriflərə səbəb ola bilər. Rosen, Cheever və Carrier (2018) kimi tədqiqatçılar göstərir ki, insanların beyinləri həddindən artıq məlumat axınında yanlış məlumatları süzgəcdən keçirə bilməməyə başlayır. Bu, fərdlərin öz həyatları və ətraf dünya haqqında daha pessimist baxışa sahib olmalarına səbəb ola bilər. Təhrif olunmuş qavrayış nəticəsində insanlar reallıqdan uzaqlaşıb daha mənfi və qorxu dolu düşüncələrə meyillənə bilərlər.

Təhlükə və narahatlıq hissi

Media vasitəsilə təqdim olunan mənfi və təhdid yaradan xəbərlər, fərdlərdə təhlükə və qorxu hisslərini gücləndirir. Sensasiyalı xəbərlərin gücü, fərdlərdə həddindən artıq narahatlıq və stress səviyyələrinin artmasına səbəb ola bilər. Davamlı olaraq mənfi xəbərlərə məruz qalan şəxslərdə narahatlıq səviyyələri artmaqdadır. Bu vəziyyətlərdə insanlar hətta təhlükəsiz mühitlərdə belə qorxu hissi yaşaya bilərlər.

Sosial media və özünüdərketmə

Sosial media platformaları, fərdlərin özlərini dərk etmə və özünə dəyər hissi üzərində mühüm təsir gücünə malikdir. Sosial müqayisə və sosial təsdiq ehtiyacı, insanların psixologiyasında dərin izlər buraxa bilər. Sosial medianın populyarlığı ilə insanlar, fərdi özünüdərketmə və özlərinə güvənlə bağlı məsələlərdə sosial təsirə daha açıq hala gəlmişdir.

Sosial müqayisə effekti

Sosial media, fərdlərin özlərini başqaları ilə müqayisə etməyə meyilləndiyi bir mühit yaradır. Bu müqayisə effekti, fərdlərin öz həyatları və görünüşləri ilə bağlı mənfi hisslər yaşamasına səbəb olur. Boyd və Ellison (2007) göstərir ki, insanlar başqalarının həyatının idealizə olunmuş versiyalarını sosial media vasitəsilə gördükdə, öz həyatlarına qarşı narazılıq hissi inkişaf edə bilər. Müqayisə nəticəsində depressiya, özünə inamsızlıq və öz dəyərini aşağı görmə kimi psixoloji hallara səbəb olur.

Sosial təsdiq axtarma

Sosial mediadakı “bəyənmə”, “şərh” və “paylaşım” kimi sosial təsdiq mexanizmləri, fərdlərdə özlərinə qarşı dəyər hissini artırmaq üçün bir ehtiyac formalaşdırır. Sosial təsdiq axtarma ehtiyacı, insanların öz dəyər hissini başqalarının reaksiyalarına bağlı hala gətirir. Bu vəziyyət, zamanla fərdin öz dəyərini yalnız sosial təsdiqlərlə ölçməsinə gətirib çıxara bilər. Boyd və Ellison (2007) tərəfindən aparılan araşdırmalar göstərir ki, sosial təsdiq axtarışları, psixoloji asılılıq yaradır və fərdlərin özlərinə olan güvən hissini azalda bilər.

Müsbət və mənfi təsirlər

Kütləvi informasiya vasitələrinin insan psixologiyasına həm müsbət, həm də mənfi təsirləri mövcuddur. Bu təsirlər fərqli kontekstlərdə fərqli nəticələrə yol aça bilər və fərdlərin davranış və emosional vəziyyətini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirə bilər.

Müsbət təsirlər

KİV, məlumatlandırma, təhsil və mədəniyyətin genişlənməsi kimi mühüm müsbət təsirlərə malikdir. İnternet və televiziya sayəsində fərdlər gündəlik həyatda ehtiyac duyduqları məlumatlara asanlıqla çata bilirlər. Eyni zamanda, tədris resurslarına çıxış imkanları təhsil sahəsində fərdlərin inkişafını dəstəkləyir. Məsələn, YouTube və ya digər təhsil platformaları vasitəsilə yeni bacarıqlar öyrənmək, müxtəlif peşə sahələrində məlumat sahibi olmaq mümkündür. Bu, xüsusilə fərdlərin intellektual inkişafına və özünüdərk prosesinə töhfə verə bilər.

Mənfi təsirlər

KİV, xüsusən də sosial media və televiziya vasitəsilə yayılan mənfi təsirlərlə də əlaqələndirilir. Məsələn, sosial mediada sərf edilən vaxtın artması, fərdlərin real həyatdakı sosial münasibətlərini zəiflədə bilər. Beləliklə, insanlar virtual aləmdə daha çox vaxt keçirdikləri üçün, həqiqi sosial əlaqələrdən uzaqlaşa bilərlər. Bununla yanaşı, sosial media asılılığı, “internet addiction disorder” kimi tanınan psixoloji pozuntuların yaranmasına səbəb ola bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, sosial media asılılığı olan fərdlərdə depressiya, narahatlıq və özünəinamsızlıq kimi psixoloji problemlər müşahidə edilir (Boyd & Ellison, 2007).

Araşdırmalar  və nəticələr:

KİV-in insan psixologiyasına təsiri ilə bağlı aparılmış araşdırmalar, bu təsirlərin həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində əhəmiyyətli nəticələr doğurduğunu göstərir. Müxtəlif tədqiqatlar vasitəsilə fərqli KİV növlərinin fərdlər üzərindəki təsirləri haqqında daha dərin bilik əldə olunmuşdur.

Media təsiri ilə bağlı araşdırmalar

Yale Universitetində aparılmış bir araşdırma göstərir ki, davamlı olaraq mənfi xəbərləri izləyən şəxslərin stress səviyyəsi yüksək olur və özlərinə inamları azalır. Sosial media istifadəsinin uzun müddət davam etdirilməsi, fərdlərdə emosional sabitliyi zəiflədən psixoloji təsirlərə səbəb olur. Bu, xüsusilə gənc nəsil arasında özünü göstərir; onlar sosial media üzərində həyatlarını başqaları ilə müqayisə etdikdə özlərinə qarşı daha sərt yanaşırlar.

Statistiki göstəricilər

Tədqiqatlar sosial media istifadəsi ilə psixoloji problemlərin artması arasındakı əlaqəni dəstəkləyən statistik göstəricilər təqdim edir. ABŞ-da aparılmış bir tədqiqatda göstərilir ki, sosial mediada çox vaxt keçirən gənclərin özünə güvən səviyyələri aşağı düşür və narahatlıq hissləri artır. Weaver və Carter (2010) kimi tədqiqatçılar qeyd edir ki, mənfi xəbərlərə çox məruz qalmaq fərdlərin həyat keyfiyyətini mənfi təsirləyir.

Nəticə və tövsiyələr

Kütləvi informasiya vasitələrinin insan psixologiyasına təsiri geniş və mürəkkəbdir. KİV fərdlərin emosional və davranış səviyyələrinə təsir edir və bu təsirlər həm müsbət, həm də mənfi ola bilər. Televiziya, sosial media və internet kimi müxtəlif platformalar insanların dünyagörüşünü, özlərinə olan inamını və digər insanlarla münasibətlərini formalaşdırır. Lakin xüsusilə mənfi xəbərlərin və sosial müqayisənin təsiri altında fərdlərdə psixoloji problemlərin yaranması riski artır.

Bu təsirləri azaltmaq və KİV-dən daha sağlam şəkildə faydalanmaq üçün aşağıdakı tövsiyələrə riayət etmək məqsədəuyğundur:

1) Sosial media istifadəsini məhdudlaşdırmaq – Gündəlik sosial mediada sərf edilən vaxtı məhdudlaşdırmaq, mənfi təsirlərin qarşısını almaqda köməkçi ola bilər. Həmçinin sosial mediadan daha çox məlumat və təhsil məqsədləri üçün istifadə etmək tövsiyə olunur.

2) Mənfi xəbərlərə məhdudiyyət qoymaq – Davamlı mənfi xəbərlər izləmək, narahatlıq və stressi artırır. Fərdlərin psixoloji sağlamlıqlarını qorumaq üçün xəbərlərə məhdudiyyət qoymaq faydalı ola bilər.

3) Psixoloji müqayisələrdən çəkinmək – Sosial media platformalarında başqaları ilə müqayisə etmək əvəzinə, fərdlərin öz hədəf və uğurlarına fokuslanması özünəinamsızlığın qarşısını ala bilər.

4) Real həyat sosial əlaqələrini inkişaf etdirmək – Sosial media asılılığını azaltmaq üçün real həyatda dostluq və ailə münasibətlərini gücləndirmək vacibdir. Real sosial əlaqələr, insanın emosional və psixoloji rifahını artırır.

5) Tədris və inkişaf üçün KİV-dən istifadə etmək – KİV və sosial media yalnız əyləncə məqsədli deyil, həm də təhsil və fərdi inkişaf vasitəsi olaraq istifadə edilə bilər. Bu, fərdlərin intellektual inkişafına dəstək verir və daha müsbət psixoloji təsir yaradır.

İstifadə olunmuş Ədəbiyyat:

Abdeev R. F. İnformasiya sivilizasiyasının fəlsəfəsi / R. F. Abdeev. – M.: VLADOS, 1994.

2. Olshansky D.V. Kütlələrin psixologiyası. – Sankt-Peterburq: Peter, 2002. – 368 s.
3. Freyd 3. Kütləvi psixologiya və insan “mən”inin təhlili. // Freyd 3. Sevimlilər. T. lL: Akademik Mətbuat, 1969.
4. Ortega y Gasset J. Der Aufstan der Massen. V.: Xalq Verlaqı, 1959.
5. Boyd, D. M., & Ellison, N. B. (2007). Social network sites: Definition, history, and scholarship. Journal of Computer-Mediated Communication, 13(1), 210-230.
6. Weaver, J. B., & Carter, M. (2010). Fear appeals in media communication: Research and implications. Media Psychology, 12(4), 530-544.
7. Cialdini, R. B. (2007). Influence: The psychology of persuasion. Harper Business.
8. Rosen, L. D., Cheever, N. A., & Carrier, L. M. (2018). The Wiley handbook of psychology, technology, and society. John Wiley & Sons.

Kütləvi informasiya vasitələrinin insan psixologiyasına təsiri

Rezüme

Bu məqalə kütləvi informasiya vasitələrinin (KİV) insan psixologiyasına təsirini araşdırır. Televiziya, internet və sosial media kimi fərqli platformalar vasitəsilə yayılan məlumatlar fərdlərin emosional və davranış vəziyyətlərinə ciddi təsir göstərə bilər. KİV-in müsbət təsirləri sırasında məlumatlandırma və təhsil kimi amillər mövcuddur, lakin mənfi təsirlər – narahatlıq, depressiya və özünə güvən azlığı kimi hallar daha qabarıqdır. Məqalə həmçinin insanların psixoloji sağlamlığını qorumaq üçün müxtəlif tövsiyələr təqdim edir, məsələn, sosial media istifadəsini məhdudlaşdırmaq, mənfi xəbərləri azaltmaq və real sosial münasibətləri gücləndirmək kimi.

Cəmilə Mustafayeva

“Rebrain Academy”nin psixoloqu