Mutizim 4 8 yaş uşaqlar arasında rast gəlinən “Susqunluq” kimi adlandırılan psixi və emosional haldır.
Latınca “mutus” sözündən gələn mutizm “səssiz” deməkdir. Mutizm adətən uşaqlıqda özünü göstərən bir xəstəlikdir. Ona görə də buna uşaqlıq xəstəliyi də deyirlər. Bu pozğunluq müxtəlif yollarla özünü göstərə bilər. ƏSASƏN İKİ QRUPA BÖLÜNÜR
SELEKTİV ( seçmə) MUTİZM və TOTAL MUTİZM (ümumi sükut, danışma).
SELEKTIV MUTIZM NƏDİR?
Mutistik uşaqlar danışıq qabiliyyətinə malikdirlər. Lakin onlar bu qabiliyyəti onlara tanış olmayan mühitlərdə, müəyyən yerlərdə və ya müəyyən insanlara qarşı göstərə bilməzlər.
Onlar lal, səssiz, daha soyuq olurlar və nəticədə yalnız jest və mimika və ya yazılı ünsiyyətə müraciət edirlər. Uşaqlar üçün bağçaya və ya məktəbə başlamaq narahatedici bir vəziyyət kimi qəbul edilə bilər. Ola bilər ki, bəzi uşaqlar (bağçaya) getdikləri ilk gündə bir kəlmə də demirlər. Bu vəziyyəti mütləq nitq problemi kimi qəbul etmək lazım deyil. Bunun “problem” sayılması üçün problemin uzun müddət davam etməsi lazımdır. Normal şəraitdə bu müddət ən azı bir ay olmalıdır. Bu kontekstdə selektiv mutizmi yenidən və daha ətraflı şəkildə müəyyən etmək faydalıdır.
Uşaq və ya yeniyetmə bu mühitlərdə danışılan dildən kifayət qədər və ya tam istifadə etmə qabiliyyətinə malik olmasına baxmayaraq, müəyyən mühitlərdə və yaxud müəyyən insanlara qarşı həmişəkindən daha uzun müddət danışmırsa və ya susarsa, bu şəxs selektiv mutizmdir.
Seçmə mutistik uşaqlar nitq qabiliyyətinə malikdirlər. Bununla belə, qeyd edildiyi kimi, onların müəyyən mühitlərdə və ya müəyyən qrupla danışması məhdudlaşdırılır. Amma bu hal uşağın özünü təhlükəsiz hiss etdiyi yaxın tanışlıq dairəsində göstərmir. Bu vəziyyət tez-tez ev şəraitində müşahidə olunur. Uşaq evdə sərbəst kimi danışır. Utancaqlıq və ya səssizlikdən əsər-əlamət belə yoxdur. Bəzən valideynlər deyir ki, məktəbdə heç danışmır. Məktəbdə də heç mənimlə də danışmır… Məktəbin qapısından çıxan kimi danışmağa başlayır… Müəllimlərin ona dediyi hər işdə iştirak edir, hər şeyi edir.lakin o, aktiv deyil, səsli yox sadəcə öz işini danışmadan başını tərpətməklə və ya işarə etməklə yerinə yetirir…
Bəzi məlum hallarda evdə uşağın tanımadığı insanlar olduqda və ya uşağın görmədiyi qohumları tez-tez ziyarətə gələndə uşaqların mutistik davranış nümayiş etdirdiyi müşahidə edilmişdir. Bunun səbəbi uşaqların bu insanları özlərinə yad insanlar kimi hiss etmələridir. Seçici mutizmi olan uşaqlar şüursuz olaraq danışdıqları insanları və ya özlərini ifadə etdikləri mühitləri seçirlər. Ümumiyyətlə, mühiti və ya insanı seçmək azadlığı yoxdur. Danışmadıqları mühitlərdə uşaqlar üz ifadələri və ya yazı ilə özlərini ifadə edirlər. Bununla belə, uşağın ümumiyyətlə özünü ifadə etmə tərzi, etibar etdiyi mühitlərdən kənarda olan pozğunluqdan ciddi şəkildə təsirlənə bilər. Məsələn, sükut mövzusu təqdim edildikdə, uşaq başını aşağı salar, bədənini yana çevirər və ya sərt şəkildə hərəkətsiz qala bilər.
Selektiv mutizm baş verdiyi yaş qrupuna görə iki qrupa bölünür.
Sükut 1-3və 3-5,yaşları arasında müşahidə edilirsə, buna erkən selektiv mutizm, 5;5 yaşdan başlayaraq müşahidə edilirsə, gecikmiş məktəb mutizmi də deyilir. Yaşlar arasında keçid, pozğunluğun uşağın həyatındakı dəyişikliklərin onun üçün “yeni” olduğunu və bu, onun “uyğunlaşmalı” və “inteqrasiya edilməli” olduğunu bildirir.
TOTAL MUTİZM isə adətən böyüklərdə müşahidə olunur. Selektiv mutizmdən fərqli olaraq, fərdlərin şifahi şəkildə ifadə etdiyi mühit, şəxs və ya şəxslər yoxdur. Bununla nəzərdə tutulan odur ki, total mutist olan insanlar həyatın heç bir sahəsində və təmasda olduqları heç kimlə (tanış və ya yad adam) danışmırlar. Əlaqə, əgər varsa, yalnız və yazılı şəkildə edilə bilər. Tam mutizm daha çox böyüklərdə qeyd edildiyi kimi görünür və psixoloji və ya psixiatrik səbəblərdən qaynaqlanır.
Mutizm normalda ilk olaraq uşaq bağçasında özünü göstərir. Amma əvvəlki dövrlərdə əsasən selektiv mutizm əlamətlərini görmək mümkündür. Uşaq bağçasına qədərki dövrdə, qonaq gedərkən və ya oyun meydançasında uşağın qapalı və sakit davranışı çox vaxt utancaqlıq kimi şərh olunur. Əsasən uşaq bağçasında müəyyən bir vərdiş dövrü keçdikdən sonra (ən azı bir ay) uşaq gündəlik fəaliyyətlərdə iştirak etməli və digər uşaqlar və ya müəllimlə istənilən formada dialoq apara bilməlidir. Bu baş vermirsə, adətən valideynlərə müəllimlər tərəfindən xəbərdarlıq edilir.
İlk vaxtlar valideynlər övladının heç bir fəaliyyətdə iştirak etmədən bir küncdə sakit oturduğuna inanmaqda çətinlik çəkirlər.
Mutistik davranışlar, daha dəqiq desək, seçmə və ya total mutizm uşaqlıq, yeniyetməlik və ya yetkinlik dövründə baş verə bilər. Yetkinlik dövründə mutizm çox vaxt psixiatrik pozğunluqlarla əlaqələndirilir.
Məlum səbəblər nələrdir?
Hər hansı pozğunluğun səbəblərini aydın və qısa şəkildə ifadə etmək həmişə asan olmur. Çünki sadə bir səbəbə əsaslana bilməz. Əksər pozğunluqlar müxtəlif səbəblərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində baş verir. Selektiv mutizmin yaranmasında rol oynaya biləcək bəzi amillər vardır . Bu amillər bəzi halların baş verməsində rol oynaya bilər, lakin onların hamısında eyni məsuliyyət daşımır.
– ailədə səssizlik, xüsusən də ananın səssiz, içinə dönük və utancaq xasiyyəti
– ailədə, ilk növbədə valideynlərdə psixoloji pozuntular
– Ailədə vəhşicəsinə döyülmə və cinsi istismar
– Ailənin sosial-ekoloji quruluşu
– Aşırı diqqətli və vasvası ailələr; həddindən artıq narahat və qoruyucu valideynlər
– Valideynlərdə nitq pozğunluqları və ya vurğulu nitq
– Dil və nitq mühitinin stimulantlardan məhrum olması, beləliklə də kənarda çətin ünsiyyət tələblərinə cavab verə bilməməsi.
– Ətraf mühitdən təcrid olunma
– utancaqlıq
Və imtina nəticəsində əldə edilən təcrübələrdən irəli gələn tərəddüd, qorxu və ya utancaqlıq. Müəyyən etimad mühiti yarandıqdan sonra da bu vəziyyət aradan qalxmır.
Bioloji stresslər: zədələr, xəstəliklər, özünü çirkin hesab etmək, inkişaf pozğunluqları kimi qeydə alınır. davam etmə müddətinə görə mutizm iki yerə bölünür: keçici və davamlı mutizm.
Keçici mutizmin xüsusiyyətləri:
– Uşaq çox vaxt 5 yaşdan balacadı
– Danışmama davranışı sadəcə bir mühitdə vardır
– Problemin başlanğıcı 6 aydan çox deyil
– Susma davranışı davamlı deyil: uşaq zaman- zaman danışmaz
Davamlı mutizmin xüsusiyyətləri:
– Mutizm 6 aydan uzun müddətdir ki davam edir.
– Uşaq adətən 5 yaşından böyükdür.
– Danışmama davranışı daimidir
– Susma davranışı bir neçə mühitdə mövcud olur.
SELEKTİF MUTİZM MÜALİCƏSİ: uşaqlar müalicə olunmadıqları vəziyyətdə təhsilləri və sosyal münasibətləri ciddi zərər görmüş olur. İçinə qapanıq və özgüvəni aşağı şəxslər olmaq riski ilə qarşı-qarşıya gəlirlər. Buna görə də mutizm diaqnozu qoyulan andan mülicəsinə başlanmalıdır. Terapiya qrup işi şəklində aparılmalıdır. Uşaq psixoloqları ilə yanaşı, müəllimlər, loqopedlər və ailə fərdləri önəmli yer tutur. Dərman dəstəyi və psixoterapiya üsulları (oyun terapiyası, ailə terapiyası, fərdi konsultasiya, davranış terapiyası və s.) birlikdə istifadə olunur. Uşaq nə qədər balacadırsa və məktəbdə danışmadığı müddət nə qədər azdırsa, gedişat bir o qədər müsbət olacaq. Psixoloq ilk növbədə valideynlərlə ətraflı danışmalıdır. Nə vaxtdan bu halın yaşandığını dəqiqləşdirib, əlavə problemlər araşdırılmalıdır. Belə uşaqlara mütləq kollektiv lazımdır. Mutistik hal aradan qalxandan sonra loqopedik baxış keçirilməlidir. Uzun müddət ünsiyyətdən uzaq durduğu üçün nitqində problemlər yarana bilər. Bu hal aradan qalxmasa, nitqindəki qüsurlara görə başqa uşaqların yanında özgüvəni aşağa düşə bilər və yenidən mutizm halına geri dönər.
Fazilə Camalova
Psixoloq, refleksoloq
