Hər həftə oxucularını dini mövzuda məlumatlandıran “Gencaile.az” saytının “bilDİN” rubrikası davam edir. İlahiyyatçı, “Karvan” jurnalının şef redaktoru İsmayıl Əhmədin bu dəfəki yazısında İslam dininin oxumağa, öyrətməyə yanaşması haqqında bilgi alacaqsınız.
Allahın birliyinə iman gətirib Onun əmrlərinə tabe və təslim olan bir müsəlman üçün oxumaq var olanı və özünü də həmin varlıq içində oxumaqdan ibarətdir. Bir vaxtlar yazıb-oxumağı bacaramayan bir Peyğəmbərə (s) nazil olan ilk ayələrdə də məhz bu sirli həqiqətə diqqət yetirmək və ona əməl etmək əmr olunur. “Oxu!”… Onun oxumalı olduğu həqiqət yaşadığı həyatı və varlıq aləmini oxuyub oxutdurmaqdan ibarət olur. Yəni oxumaq müsəlman olan şəxsin varlığını dərk etməsi və həyatını var edənin ixtiyarına qoyub Onun istədiyi kimi sürməsi deməkdir. Bu mənada müsəlman olan şəxs “oxumasaq da olar” kəlməsini dilə gətirə bilməz. Çünki bu əslində “müsəlman olmasaq da olar” anlamına gəlir.
Oxumağın ən geniş mənası öyrənməkdir. Və öyrənməyin hər növü oxumaqdır. Bu mənada əgər nəyisə öyrənir və ya öyrənmək istəyiriksə, demək onu oxuyuruq. Amma nəyi necə oxumağımız tam başqa mövzudur. Oxumaq, həmçinin varlıq aləminə həm daxil olmaq, həm də ona müdaxilə etməkdir. Yaradılış aləmində hər nə varsa oxunur və oxunduğu andan adi maddə halından xaric olub mənəvi çərçivəyə daxil olur. Və bu da bir həqiqətdir ki, yaradılış aləmində hər nə varsa oxunsa da oxuya bilməz. Yaradılış aləmini oxuyan insanın özü də oxunar və oxunaraq başa düşülər. Onu yaradılmışların ən şərəflisi qərar verən də məhz bu xüsusiyyətidir. Allah peyğəmbərinə nazil olan ilk surənin ilk beş ayəsində vurğulanan “oxumaq” əmrindən məqsəd heç də hər hansı bir yazılı mətni üzündən oxumaq deyildi. Nazil olan ilk ayələrdən sonra 23 il müddətində 6236 ayənin enməsində minlərlə kəlmədən istifadə olunur, amma onların hamısı tək bir kəlmə ilə, daha dəqiq desək “Oxu!” əmr feli ilə başlanır. İslamın sonuncu din olaraq digər dinlərdən özəlliyi onun oxu əmri ilə başlanmasıdır.
Fərqinə varmaq
Oxumağın başqa özünəməxsus xüsusiyyəti oxuyanın var olma fərqinə varmasıdır. Yəni var olduğu üçün oxuya bilmə və oxuyaraq bunun fərqinə vara bilməsidir. Burada “oxuma” deyildikdə tək gözlə deyil, bütün bədən üzvləri ilə həqiqətin oxunması, yəni dərk olunması, başqa sözlə desək, tanınması nəzərdə tutulur. Əgər Dekart “əgər düşünürəmsə, demək varam” deyirsə, İslamın özünüdərketmə məktəbi də “oxuyuramsa, demək varam” deyir. İslamın təqdim etdiyi oxuma üsulunu digər məktəblərin təlim üsullarından fərqləndirən başqa bir cəhət oxumağı qələmlə, yəni yazaraq öyrətməsidir ki, Qələm surəsinin ilk ayələrində buna işarə olunur. Və mövzunun əhəmiyyətini ön plana çəkmək məqsədilə qələmin özünə belə and içilir. “Nun! And olsun qələmə və (mələklərin) yazdıqlarına…”.
Varlığı oxumaq
Allah peyğəmbərinin (s) Ühüd dağı barədə “Biz onu sevir, o da bizi sevər” kəlməsini deməsi, ətəyini açaraq yağış suyunun üzərindən dua etməsi və Qara daşa əl çəkərək İbrahim peyğəmbəri yad etməsi özü-özlüyündə oxumaq tərzidir. Və ya günəş qürub etdikdən sonra “ey Əbuzər, günəş hara getdi?” – deyə soruşub Əbuzərin də ona “Ən doğrusunu Allah və Onun peyğəmbəri bilər” deməsi və bunun üzərindən Peyğəmbərin (s) “Ey Əbuzər, günəş səcdə etməyə getdi” deməsi o həzrətin kainatı oxuya bilmə bacarığına sahib olduğundan xəbər verir.
Şahid olmaq
Oxumaq həm də oxuyanın oxuduqlarına şahid olma anlamına gəlir. Çünki oxuyan olmadıqca oxunanın mövcud olmasının bir mənası olmaz. Bunun üçün də oxuyan oxuduqlarının sözün əsl mənasında şahidi olur. Şahidliyin əhəmiyyətini çatdırmaq üçün aləmlərin Rəbbi olan Allah Özünün Özünə şahid olduğundan belə xəbər verir: “Allah Özündən başqa heç bir tanrı olmadığına şahiddir” (Ali-İmran, 18). Yaradanın yaradılmışlara və onların içindən insan adlı ən şərəfli məxluqa bundan böyük xəbərdarlıq ola bilərmi? Bununla Allah insan oğlundan özünü tanımağa və “mən” idrakına dəvət edir. Yəni hardan gəlmişəm, nə üçün varam? Varamsa, nə etməliyəm? Etdiklərimi necə, hansı meyar və nəyə (və ya kimə xatir) etməliyəm? Və son dönüşüm haradır? Suallarına cavab tapıb özünü oxumağa dəvət edir. Çünki Quranın təlqin etdiyi “mən” idrakına sahib olmayanlar və ya sahib olmaq istəməyənlər “mənəmçilik” adlı ruh xəstəliyinə düçar olar və bir ömür ondan qurtula bilməzlər. Əgər insan ona göndərilən Quranı qarşısına qoyub sadəcə oxuyur (kəlmələri bir-birinə qoşub cümlələri oxuyur), amma tilavət etmirsə, yəni düşünərək oxuyub mənasını həyatına köçürmürsə, demək, Qurana qarşı hələ də biganə qalmışdır. Quran bu durumu “məhcur” ifadəsi ilə bəyan edir. (və qalərrəsulu ya rəbbi innə qəumittəxəzu hazal quranə məhcurən) “Peyğəmbər də “Ey Rəbbim! Həqiqətən, qövmüm bu Quranı tərk etmişdi!” – deyəcək” (Furqan, 30). Göründüyü kimi ayədə “tərk etmək” kəlməsindən istifadə olunmur. Çünki bir şeyi tərk etmək eyni mənanı ifadə etmir. Yəni insan nəyisə və ya kimisə tərk etdiyi zaman bir-birindən fasilə saxlayıb görməz. Amma ayədə istifadə olunan “məhcur” kəlməsi insanın yanında və ixtiyarında olan bir varlığı görməməzliyə vurmasına deyilir ki, ayədə də buna işarə olunur. Yəni mənadan istifadə edərək ərəb dilində küsmək üçün də eyni kəlmədən istifadə olunur. Məsələn, biri digərindən küsdükdə “həcərtu ənkə” – mən səndən küsdüm deyər.
Dəyər vermək
İnsan dəyər verdiyini oxuyar (tanımağa çalışar) və eyni zamanda oxuduğundan dəyər almaq istəyər. Bəzən də oxuduğumuzu həyatımızda tətbiq etmək istər və qəhrəmanlarımızı həyatımızda örnək verərik. 15 əsrdir müsəlman dünyasının Muhəmməd (s) adlı dahi şəxsiyyətinin həyatını oxuyub həyatının mənası bilməsi bunun ən bariz nümunəsi ola bilər. Tarix boyu yaşayıb fəaliyyət göstərən bir çox rəhbərlərlə qarşılaşırıq. Amma onların həyatı sadəcə tarixi məlumat kimi oxunur və heç birinin həyatı örnək olaraq qəbul edilmir. Bu şərəfi Allah yalnız öz peyğəmbərlərinə və ələlxüsus son dinin təmsilçisi olan Həzrət Muhəmmədə (s) nəsib etmişdir. Bəzən oxunulan örnək olmasa da oxunar və insanın həyatına müsbət təsir göstərər. Oxuyaraq əldə etdiyimiz təcrübələr və onların həyatda tətbiq olunması da buna misal ola bilər. Deməli oxunanın heç də hər zaman örnək olması şərt deyil. Yetər ki, öz müsbət təsirini qoysun. Və bəzən oxunan pis olsa da yenə də insan üçün faydalı olur. Çünki insan yaxşını tanımaq üçün pisin hansı üzdən pis adlandırdığını bilməli və Allahın yaxşını pislərlə tanıtdırmasına şükür etməlidir. Demək, oxunan pis insan üçün örnək olmasa da ibrət ola bilir. Quranın bir çox ayəsində pislərin misal çəkildiyindən sonra “ibrət alın, ey ağıl sahibləri” xitabı buna misal ola bilər. Demək, oxumaq dəyər vermək və dəyər əldə etməkdir.
Nə üçün oxumalıyıq?
Bu suala qısaca “oxuduqlarımızla əlaqə yaratmaq üçün” cavabını verə bilərik. Belə ki, oxuduğumuz insan olduğu kimi ondan başqa digər canlı və cansız varlıqlar, hətta kainatın özü də ola bilər. O, hətta Allahın Özü də ola bilər. Deməli əlaqənin ilk mərhələsi oxumaqla başlanır. Bunun başqa bir sirri də var. Və od insanın oxuduğu (tanıdığı) ilə oxumadığı (tanımadığı) arasında əlaqəni görüb dərk etməsidir. Bunun üçün də insan oxuyaraq tanıdığı varlıqlar arasındakı münasibətlər oxuduqdan sonra dəyişir və eyni vəziyyət oxumadıqlarına qarşıda baş verir. İnsan oxuyaraq tanıdığı varlıqlarla tam fərqli ünsiyyət yaradır və sonrakı mərhələlərdə bu ünsiyyəti daha da təkmilləşdirir. Bunu insanın gündəlik geyindiyi təzə paltardan başlayaraq ən qəliz əlaqələrə qədər davam etdirmək olar. Belə ki, insan təzə paltar geyindikdə ilk günlər alışa bilməsə də sonradan ona alışır və daha rahat istifadə etməyə başlayır. Yəni insan geyindiyi paltarla belə ünsiyyət qura bilir. Çünki onda artıq ən azından öz qoxumuz olur. Bunun üçün də ünsiyyətdə olduğumuz və vərdiş etdiklərimizdən ayrı düşdükdə (onlar cansız olsalar belə) darıxır, boşluqlarını hiss etməyə başlayırıq. Və bu boşluq onları əvəz edən başqa bir varlıqla dolur. İlk mərhələdə əlaqə qurur, əlaqə qurduqdan sonra isə onunla dialoqa girmiş oluruq. Yəni əlaqə qurduğumuz varlığı oxumaqla həm də o bizi oxumağa başlayır. Başqa sözlə desək, oxuyub dəyərləndirdiyimiz varlıq eyni zamanda bizim özümüzü də dəyərləndirmə mərhələsinə qədəm qoyur. Sadə desək, biz tanıdığımız varlığa maddə gözü ilə baxsaq da biz də onun gözündə bizə məlum olmayan formada canlanmış oluruq. Bunu istifadə etdiyimiz əşyaların sahibi olmaq əvəzinə onları özümüzə sahib etməklə başa düşə bilərik. Sahib olmalı olduqlarımız bizə sahib olunca bizim onlara hansı gözlə və onların bizə hansı gözlə baxdığı yaradılış aləminin ən müəmmalı sirlərindəndir. Beləcə qarşılıqlı əlaqə qurmuş oluruq. Amma bu əlaqənin nə ilə nəticələndiyi bizim özümüzdən asılıdır.
