Çaxnaşma və narahatlıq hər kəsə həyatının istənilən nöqtəsində təsir edə bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, hər 30 nəfərdən biri həyatının bir dönəmində ciddi panik atak keçirərir. Deməli, sən tək deyilsən.

Niyə panika kimi bir şey var?

Panikanı anlamaq üçün əvvəlcə qorxunu başa düşməliyik. Siz qorxunu təhlükə anında işə düşən avtomatik siqnal sistemi kimi düşünə bilərsiniz.

İndi əyləci sınmış bir avtomobilin və ya yırtıcı heyvanın sizə yaxınlaşdığını təsəvvür edin. Nə olardı? Bir çox insanlar üçün bu, narahatlıq yaradan bir vəziyyət olardı. Belə bir vəziyyətdə, demək olar ki, hər kəs bir sıra şeylər yaşayır.

Dəyişiklikləri hiss etməyə başlayırsınız:Ürəyiniz döyünməyə başlayır

-Daha sürətli nəfəs almağa başlayırsınız

-Sən tərləyirsən.

-Ağzınız quruyur

-Özünüzü narahat hiss edirsiniz

Bu həyəcan reaksiyası bizə bu təhlükə qarşısında iki şeydən birini seçməyə imkan verir.

Təhlükədən   uzaqlaş!

Özümüzü təhlükədən müdafiə edirik.

Gördüyünüz kimi, siqnal sisteminin çox həyati funksiyası var.

Beləliklə, bu şiddətli qorxular heç bir real təhlükə olmadan yaşana bilərmi? Heç gözləmədiyiniz anda baş verən narahatlıq əslində yanlış bir həyəcan siqnalıdır. Siqnal çaldıqda ilk növbədə təhlükənin olub olmadığını yoxlayırıq. Yanğın olmadığı halda kimsə həyəcan siqnalını işə salmış ola bilər?

İndi panik atak zamanı baş verən simptomlara baxaq:

-Dəli kimi döyünən, titrəyən, çırpınan ürək

-Tərləmə

-Sarsıntı və titrəmə

-Nəfəs darlığı və nəfəs almaqda çətinlik

-Boğulma hissi

-Sinə ağrısı, təzyiq və ya xəstəlik

-Bulantı, mədə narahatlığı əlində, barmaqlarda uyuşma

-İsti basma və ya soyuqluq hissi

-Ətrafında öz bədənindən uzaqlaşma

-Ayrılıq hissi

-Ölüm  qorxusu

-Başgicəllənmə və ya huşunu itirmə hissi,

Bir çox insanlar bir şeydən narahat olduqları zaman fiziki simptomlar yaşayırlar. Bununla belə, panik atak adi narahatlıq əlamətlərindən daha sıxdır. Hücum zamanı fərdlər yuxarıda sadalanan simptomlardan ən azı dördünü yaşamağa başlayır və təxminən 10 dəqiqə ərzində ən yüksək həddə çatır. Diqqət etsəniz, panik atak zamanı yaşanan simptomların çoxu yuxarıda sadalananlar kimi həqiqətən təhlükəli vəziyyətlərdə qarşılaşa biləcəyiniz simptomlara bənzəyir. Çaxnaşma hücumu o qədər qorxulu ola bilər ki, vəziyyətdən qaçmaq və ya təcili yardım otağına getmək məcburiyyətində qala bilərsiniz.

Beləliklə, panik atak və panik pozğunluğu arasında fərq nədir?

Panik pozğunluğu panik atak əlamətlərinin gözlənilməməsi deməkdir. Əslində qorxu və narahatlığı artıran ən əhəmiyyətli amil yeni bir hücumun baş verəcəyi və bunun nəticəsində pis hadisələrin baş verəcəyi ilə bağlı davamlı qorxudur. Bir çox insan sadəcə olaraq hücumların qarşısını almaq üçün müəyyən şeylərdən qaçır və ya ehtiyat tədbirləri görür. Bəzi insanlar hətta kömək ala bilməyəcəklərinə inandıqları yerlərə getməkdən çəkinirlər. Bu qaçınma şiddətli olduqda, ona agorafobiya deyilir.

Narahatlıq və çaxnaşma arasında hansı əlaqə var?

Panik atak, sıx və qısa müddətli fiziki və emosional simptomlarla xarakterizə olunan bir vəziyyətdir. Bununla belə, biz narahatlıq haqqında danışarkən, çaxnaşmanın daha yüngül formasını nəzərdə tuturuq və bu, ümumiyyətlə bizi növbəti qarşılaşacağımız şeylərə hazırlayır. Narahatlığı gələcək qeyri-müəyyən olduqda yaşanan qorxu və əsəbi intizarla müqayisə etmək olar.

Əslində qorxu və narahatlıq insan olmağın vacib hissəsidir. Narahatlıq bizi gələcək potensial problemlərə hazırlayır, qorxu isə özümüzü təhlükədən qorumağa cəld olmağa imkan verir. Müvəffəqiyyətdən narahat olmayan bir tələbənin akademik performansını və ya qonaq gəlməmişdən əvvəl həyəcanlı hazırlıqlarınızı nəzərdən keçirin. Ancaq təsəvvür edin ki, bu narahatlıqlar məhsuldarlığı artıracaq səviyyədən kənarda olsaydı. Onda da bəzi problemlər yarada bilər, elə deyilmi?

Biz dedik ki, qorxu insan olmağın bir hissəsidir. Qorxu əsl həyəcan təbilidir və təhlükə olduqda bədənimizi sağ qalma şansımızı artırmaq üçün hərəkətə keçməyə məcbur edir. Ancaq bəzən həqiqət ortadadır

Heç bir fiziki təhlükə yoxdur. Təsəvvür edin, bir insan gecələr qaranlıq bir xiyabanda təkbaşına gəzir. Təhlükəli bir şeyin ola biləcəyini düşünürlərsə, narahat olacaqlar. Eyni yolla gedən kimsə təhlükəli bir şeyin olmayacağına inana bilər. Əslində, təhlükə ola bilər, olmaya da bilər. Amma bu iki insan arasındakı ən mühüm fərq inanclarıdır. Təhlükəli bir şeyin baş verəcəyini düşünən və inanan biri narahat olacaq.

Təhlükə qarşısında qaçmaq və ya döyüşmək?

Həqiqi bir təhlükə olub-olmamasından asılı olmayaraq, təhlükənin olduğuna inandığımız zaman bədənimizdə bir sıra reaksiyalar işə salınır. Alimlər bu simptomları uçuş və ya döyüş reaksiyası adlandırırlar, çünki onlar döyüşməyi və ya qaçmağı asanlaşdıran bir sıra bədən hazırlıqlarını ehtiva edir. Təhlükənin real olub-olmamasından asılı olmayaraq, bədənimiz ona sanki hazırlaşır. Bir ölkənin ordusunu nəzərdən keçirin: qonşunun ölkəyə hücum etməsi ilə bağlı kəşfiyyat məlumatları real ola da bilər, olmaya da bilər, lakin belə bir kəşfiyyat varsa, ölkə müharibəyə hazır olmalıdır. Bu insan orqanizmində baş verdikdə, reaksiyalar üç sahədə baş verir: fiziki, davranış və idrak.

Bədən reaksiyaları:

İndi gəlin ,real təhlükə olduqda və ya real təhlükənin olduğuna inandığımız, lakin real təhlükə olmadığı zaman baş verən simptomlara nəzər salaq: İndi hücum zamanı baş verən bütün simptomları aşağıdakı boş yerə yazaq:

Bu simptomları yaşayan tək siz olduğunuzu düşünə bilərsiniz, lakin əslində biz hamımız qorxu və narahatlıq hiss etdikdə bunları yaşayırıq. Bədənimiz təhlükə olduğuna inandığımız zaman müəyyən kimyəvi maddələri buraxmaq üçün yaradılmışdır. İndi gəlin bəzi fiziki əlamətlərin mənasını bu baxımdan araşdıraq.

➤ Ürək nə qədər tez və güclü döyünürsə, qan bir o qədər sürətli olur və buna görə də oksigen bütün bədənə çatdırılır (bu zaman ürəyinizin döyüntüsünü hiss edirsiniz).

Nəfəs alma sürətini və dərinliyini artırmaq ağciyərlərə daha çox oksigen çəkməyə imkan verir. Nəfəs aldığınız, əsnədiyiniz və ya nəfəs aldığınız kimi hiss edə bilərsiniz. Eyni şey boğulma və ya sinə sıxılması üçün də gedir. Bununla belə, bu qədər oksigen istifadə etməsəniz (və əslində buna ehtiyacınız yoxdursa, bunu necə edə bilərsiniz?), kalsium səviyyələriniz müvəqqəti olaraq düşdüyündən yuxulu olmağa başlayacaqsınız. Bundan əlavə, sürətli nəfəs həddindən artıq düşünmənin qarşısını almaq üçün beyin oksigenini azaldır (zərərsiz bir proses), lakin heç bir real təhlükə olmadığı zaman başgicəllənmə, başgicəllənmə və qeyri-reallıq hissinə səbəb ola bilər.

Qan həyati əhəmiyyət kəsb etməyən orqanlardan həyati orqanlara yönləndirilərkən, qan dəridən və barmaqların uclarından həyati orqanlara doğru çəkilir. Təbii ki, siz bunu solğunluq, əllərinizdə və üzünüzdə soyuqluq və ya uyuşma şəklində hiss edə bilərsiniz.

➤ Artan tərləmə sizi islatmaqla hücum edənlərə qarşı daha sürüşkən edir, həmçinin döyüş zamanı (!) çox istiləşməsinin qarşısını alaraq bədəni sərinləşdirir.

➤ Göz bəbəyinin genişlənməsi normal olaraq təhlükə anlarında daha geniş ərazini daha yaxşı görməyə imkan verir və zəif işıqda belə görmə qabiliyyətini kəskinləşdirir. Bununla belə, çaxnaşma anlarında siz bu reaksiyanı görmənin bulanması, gözdə süzülmə və ya işıqların çox parlaq olması kimi hiss edə bilərsiniz.

Həzm fəaliyyətinin yavaşlaması enerjini həzm kimi sülh zamanı fəaliyyətlərdən azad edir və onu daha həyati sahələrə yönəldir. Bununla belə, siz bunu ağız quruluğu və ya mədə və qarnınızda xoşagəlməz hisslər kimi hiss edə bilərsiniz.

Mübarizə və ya uçuş üçün artan əzələ gərginliyi vücudunuzda gərginlik hissi yarada bilər. Bəzən bu gərginlik müxtəlif ağrılara (baş, boyun, bel, bel və s.) səbəb ola bilər və ya hücum zamanı titrəmə, titrəmə kimi yaşana bilər.

Gördüyünüz kimi, real təhlükə üçün çox güclü fiziki hazırlıq mexanizmlərimiz var. Bununla belə, bütün bu gərgin fəaliyyətlər heç bir təhlükə olmadığı zaman da işə salına bilər.

Davranış reaksiyaları

Narahat hiss etdiyimiz zaman və ya narahat olacağımızı gözlədiyimiz zaman, tez-tez narahatlığımızı idarə etməyə çalışırıq. Əsas yanaşma çaxnaşma hücumlarına səbəb ola biləcək mühitlərdən və/və ya vəziyyətlərdən qaçmaqdır. Biz buna qaçınma deyirik.

Keçmişdə panik atak keçirdiyiniz vəziyyətləri qeyd edə bilərsiz…

Qaçmaq və ya kömək almaq çətin olan yerlər: ictimai nəqliyyat, ticarət mərkəzləri, sıxlıq, şəhərdən uzaqda olan istirahət zonaları və s.

Bənzər bədən hissləri ilə qarşılaşa biləcəyiniz digər fəaliyyətlər: məşq etmək, qəhvə içmək, qorxulu film və ya başqaları.

Qaçdığınız hallar varsa, onları yazın.

Başqa bir davranış reaksiyası “təhlükəsizliyi təmin edən” davranışlar adlanır.

Məsələn, qaça biləcəyiniz bir qapıya yaxın oturmaq və narahatlıq əleyhinə dərman daşımaq təhlükəsizlik davranışlarıdır. Bəzən başqalarından arxayın olmaq, oxumaq və ya musiqi dinləmək də diqqətinizi yayındırmaq üçün təhlükəsizlik davranışları kimi istifadə edilə bilər. Sizcə, bu hərəkətlər sizə necə təsir edir?

Zərərsiz görünən bu davranışlar əslində narahatlığın təhlükəli olduğu fikrini gücləndirir və bir müddət sonra bunları edə bilməsəniz vəziyyətinizin daha da pisləşəcəyinə inanmağınıza səbəb ola bilər.

Panik ataklara görə nə vaxtsa fərqli davranırsınız? Zəhmət olmasa yazın.

Yuxarıda təsvir edilən bəzi davranışlar hətta həyatınızda adi hala çevrilə bilər. Onların təsirini düşünməmiş ola bilərsiniz. Öyrəndiyiniz bu “narahat vərdişlər” sizi təhlükədə olduğunuza inanmağa vadar edə bilər. Narahatlıq və çaxnaşma ilə mübarizə aparmaq üçün yeni üsullara ehtiyacınız var.

Düşüncə cavabları

Narahatlıq və çaxnaşma ilə yanaşı, insanın düşüncələrində bəzi dəyişikliklər baş verir.

Birincisi, döyüş/uçuş reaksiyasının normal nəticəsi olaraq diqqətimiz avtomatik olaraq ətraf mühitdəki potensial təhlükəli stimullara keçir. Çöldə real təhlükə olduqda bu çox faydalı funksiya olsa da, real təhlükə olmadığı zaman daha az təsirli olur. Diqqət potensial təhlükəyə cəmləndiyindən, diqqəti cari fəaliyyətlərə cəmləmək çətin ola bilər. Xarici təhlükə əlamətləri yoxdursa, insan bədənində ürək döyüntüsü, uyuşma və ağrı kimi hissləri skan etməyə və araşdırmağa başlayır. Belə olur.

Birdən fərq edilən fiziki dəyişikliklərlə insanlar nəyinsə səhv olduğunu düşünməyə başlayırlar. İnsan huşunu itirir, ölür və ya dəli ola bilər.

Anksiyete simptomları inkişaf etdikcə, insanın bu simptomları şərhləri təhlükə və dəhşətli nəticələrə diqqət yetirməyə başlayır. Aşağıda bəzi fikir nümunələri verilmişdir. Özünüzü təsvir edin.

➤ Normal və ya narahatlıqla əlaqəli fiziki simptomların dəhşətli şərhləri (ürəyim döyünür, infarkt keçirirəm və ya ürəyim getdikcə daha sürətli döyünür və nəticədə dayanır)

➤ Panik atak keçirəcəyimi düşünmürəm (Avtobus doludursa, mütləq panik atak keçirəcəm)

➤ Panik atak keçirməyin nəticələrini və xərclərini olduğundan daha pis qəbul etmək: Bu hücumlar ürəyimə və beynimə zərər verəcək, məni yoracaq və sağlamlığıma zərər verəcək…

Beləliklə, hücumlar zamanı hansı düşüncələrə inanırsınız?

Çaxnaşma və ya narahatlıq təcrübələri yuxarıda təsvir edilən fiziki, davranış və idrak reaksiyaları ilə birlikdə baş verir. Bəzi reaksiyalar və ya cavablar digərlərindən daha qabarıq ola bilər, lakin müalicə ilə birində dəyişikliklər digərlərinə təsir edir.

Ülviyyə Əfəndiyeva

Ailə və uşaq psixoloqu

Ailə problemlərinin həlli üzrə ekspert

 Beynəlxalq təlimçi