Şəxsiyyət fərdi başqalarından fərqləndirən anadangəlmə və qazanılmış xüsusiyyətlərin məcmusudur. Şəxsiyyət fərdin əqli, emosional, sosial və fiziki xüsusiyyətlərinin davamlı tərəflərini əhatə edir. Şəxsiyyətin inkişaf prosesini izah etmək üçün bir çox nəzəriyyələr mövcuddur. Hər bir inkişaf nəzəriyyəsi insan inkişafının müəyyən bir sahəsini mərkəz nöqtəsi kimi qəbul edir və bu inkişafı ümumi olaraq digər sahələrlə birləşdirən şəkildə təqdim edir. Şəxsiyyətlə bağlı bir çox nəzəriyyələrin birləşdirdiyi fikirlərdən biri də uşaqlıq dövrü, xüsusən də həyatın ilk 5-6 ilinin şəxsiyyətə böyük təsiri var (O.Özdemir., S.Nasıroğlu., 2012). Anadangəlmə genetik xüsusiyyətlərin və ətraf mühit amillərinin qarşılıqlı təsiri uzun bir böyümə və inkişaf prosesində unikal şəxsiyyət yaradır. Ətraf mühit amillərdən ən vacibi, insanın münasibətləridir hansıki şəxsiyyətin inkişafında mühüm rol oynayır. İnsan dünyaya gəldiyi andan ilk öncə valideynləriylə ünsiyyət qurur bu insanın həyata, dünyaya ilk münasibətinin və bağının təməlini qoyur (İ.Taymur., 2012). Və bu münasibətlər insanın özünü ifadə etməsinə, emosional sabitliyinə, sosial bacarıqlarının formalaşmasına və ümumi rifahına təsir göstərir. Valideyn ilə qurulan sağlam münasibətlər, daha sonra dost, həyat yoldaşı və həmkarlarla sağlam münasibətlər formalaşmasına və onun daha da inkişaf etməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir.  Cəmiyyətlə konfliktə düşmədən əsas ehtiyaclarını ödəyə bilən insanların psixoloji cəhətdən sağlam olduqlarını söyləmək olar

Şəxsiyyətin inkişafında sağlam münasibətlərin əhəmiyyəti

Şəxsiyyətin inkişafı insanın həyatının müxtəlif mərhələlərində qarşılaşdığı sosial, emosional və psixoloji təcrübələrin təsiri altında formalaşır. Sağlam münasibətlər, bu inkişafın əsasını təşkil edən və onu yönləndirən mühüm faktorlardandır.

Şəxsiyyət inkişafı ilk olaraq uşaqlıq dövründə valideyn-uşaq münasibətləri əsasında başlayır. Bowlby-nin Bağlanma Nəzəriyyəsinə görə, valideynlərdən alınan sevgi və dəstək, uşağın emosional təhlükəsizlik hissini inkişaf etdirir və gələcəkdə sağlam sosial əlaqələr qurma qabiliyyətini təmin edir (Bowlby,1982). Bağlanma uşağın həyatında ilk dövrlərdə çox vacibdir, çünki bu dövr, uşağın dünyaya münasibətini formalaşdıran və onun gələcəkdəki sağlam münasibətləri üçün əsas rol oynayan kritik bir mərhələdir.Valideynlərdən alınan sevgi və qayğı, uşağın dünyada qarşılaşacağı çətinliklərə qarşı hazırlığını artırır. Bu emosional təhlükəsizlik hissi yetkinlikdə şəxsin stres və qeyri-müəyyənlik qarşısında daha sağlam və dayanıqlı bir şəkildə reaksiya verməyinə imkan verir.

Şəxsiyyətin inkişafında münasibətlərlə bağlı başqa bir araşdırma Steinberg və Morris (2001) tərəfindən aparılnışdır. Araşdırmalar (Steinberg, Morris 2001) göstərir ki,, dostluq münasibətləri və həmyaşıdlarla qurulan ünsiyyət şəxsiyyətin formalaşmasında nühim rol oynayır. Xüsusən yeniyetməlik dövründə sağlam münasibətlər, fərdlərin özünə inamının artmasına, emosional sabitliyinə və müstəqil qərar qəbul etmə bacarığına müsbət təsir göstərir. Daha sonra Yetkinlik dövründə həyat yoldaşı, həmkarlar və dostlarla qurulan sağlam münasibətlər, fərdlərin psixoloji rifahını təmin edir. Məsələn, müsbət romantik münasibət emosional dəstəyi artırır və stresin idarə olunmasına kömək edir (Bradbury et al., 2000).

Münasibətlərin psixoloji sağlamlığa təsiri

Sağlam münasibətlər insanın özünü dərk etməsi və ifadə etməsi üçün vacib bir mühit yaradır. Fərdlər, öz hisslərini, düşüncələrini və ehtiyaclarını başqalarına açıq şəkildə ifadə etdikdə, bu, onların daxili dünyalarını daha yaxşı anlamağa və öz şəxsiyyətlərini daha dəqiq şəkildə müəyyən etməyə imkan verir

Carl Rogers (1961), şəxsiyyətin inkişafında “özünüdərk” və “özünüifadə”nin əhəmiyyətini vurğulamışdır. O, insanların özlərini necə gördüklərini və başqalarına necə təqdim etdiklərini izah edərkən, açıq ünsiyyət və qarşılıqlı anlayışın şəxsi inkişafda mühüm rol oynadığını qeyd etmişdir. Rogers, insanlar arasındakı doğru və dürüst əlaqələrin, fərdin özünü və dünyanı daha yaxşı anlamağa və özünü tam şəkildə ifadə etməyə imkan verdiyini ifadə etmişdir. Ona görə də, sağlam münasibətlər, insanların özlərini daha yaxşı tanımalarına və inkişaf etmələrinə şərait yaradır.

Sağlam münasibətlərin əsas prinsipləri

Sağlam münasibətlərin qurulmasında bir neçə əsas prinsip xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu prinsiplər, münasibətlərin sağlamlığını qorumağa və qarşılıqlı əlaqələrin daha dərin və davamlı olmasına kömək edir. Aşağıda bu prinsiplər izah ediləcəkdir.

Effektiv ünsiyyət

Sağlam münasibətlərin təməlində aydın, açıq və dürüst ünsiyyət dayanır. Fərdlər arasında düzgün və səmimi ünsiyyət qurmaq, qarşılıqlı anlayışın və etibarın əsasını qoyur. Belə ünsiyyət, hisslərin və fikirlərin açıq şəkildə ifadə edilməsinə imkan yaradır və əlaqələrin dərinliyini artırır.

Empatiya və dəstək

Empatiya, qarşı tərəfin hisslərini və təcrübələrini anlamaq, onları qəbul etmək və başqalarına dəstək olmaq, münasibətləri möhkəmləndirən əsas amillərdir. Empatik yanaşma, qarşılıqlı anlayış və güvən yaradır, hər iki tərəfi bir-birinə daha yaxınlaşdırır və əlaqələrdəki emosional bağları gücləndirir.

Münaqişələrin konstruktiv həlli

Hər bir münasibətdə münaqişələr ola bilər, amma bunların konstruktiv şəkildə həlli əlaqələrin davamlı və sağlam olmasına kömək edir. Münaqişə zamanı qarşılıqlı anlayış və kompromisə açıq olmaq, məsələlərin daha dərindən anlaşılmasına və daha sağlam əlaqələrin formalaşmasına şərait yaradır.

Bu prinsiplər, ünsiyyət, qarşılıqlı anlayış, etibar və güvən üzərində möhkəmlənərək, insanların daha məmnun və balanslı həyat sürmələrinə imkan verir.

Nəticə

Sağlam münasibətlər fərdlərin şəxsiyyətinin formalaşması və inkişafı üçün zəruri bir amildir. Valideynlərdən alınan sevgi, dost münasibətləri və sevgi  fərdlərin emosional sabitliyinə, sosial bacarıqlarına və ümumi rifahına müsbət təsir göstərir. Sağlam münasibətlərin təşviqi yalnız fərdi inkişafı deyil, ümumilikdə cəmiyyətin harmoniyasını da təmin edir.

İstinad

1. Bowlby, J. (1982). Attachment and Loss: Vol. 1. Attachment. Cambridge University Press.
2. Steinberg, L., & Morris, A. S. (2001). Adolescent Development. Annual Review of Psychology, 52(1), 83–110. DOI:10.1146/annurev.psych.52.1.83
3. Bradbury, T. N., Fincham, F. D., & Beach, S. R. H. (2000). Research on the Nature and Determinants of Marital Satisfaction. Psychological Bulletin, 126(1), 29–38. DOI:10.1037/0033-2909.126.1.29
4. Rogers, C. R. (1961). On Becoming a Person: A Therapist’s View of Psychotherapy. Houghton Mifflin Company.
5. Cohen, S., & Wills, T. A. (1985). Stress, Social Support, and the Buffering Hypothesis. Psychological Bulletin, 98(2), 310–357. DOI:10.1037/0033-2909.98.2.310
6. Goleman, D. (1995). Emotional Intelligence: Why It Can Matter More Than IQ. Bantam Books.
7. Taymur İ, Türkçapar MH. Kişilik: tanımı, sınıflaması ve değerlendirmesi. Psikiyatri-

de Güncel Yaklaşımlar 2012; 4:154-177.

8. ÖzdemirO, Nasıroğlu S. Kişilik gelişimi.Psikiyatride güncel yaklaşımlar 4 (4), 566-589, 2012

Şərafət Şirinli

Klinik psixoloq, EMDR terapevt, ailə psixoloqu