“Gencaile.az” saytı bu gündən etibarən yeni rubrikaya start verir. Psixoloq Gültəkin Səhhətin təqdimatında “SƏHHƏT” adı ilə oxucularımızın görüşünə gələcək sözügedən rubrikada psixoloji və sağlamlıqla bağlı digər istiqamətlərdə yazılmış məqalələr yer alacaq. Beləliklə, rubrikamızın ilk yazısı təşviş pozuntusunun psixoloji əsasları haqqında olacaq.

Təşviş pozuntusu, insanın daxili aləmindəki qorxu, narahatlıq və ya qeyri-müəyyənlik hisslərinin güclü şəkildə artması ilə özünü göstərən bir vəziyyətdir. Bu hal, bir çox insanın gündəlik həyatında mütəmadi şəkildə qarşılaşdığı bir təcrübə olsa da, bəzi fərdlər bu vəziyyəti daha intensiv və davamlı şəkildə yaşayır. Təşviş pozuntusu, sadəcə bir qorxu və ya narahatlıq hissi olmaqla qalmır, həm də bu hisslərin insanın davranışlarına, sosial əlaqələrinə və fiziki vəziyyətinə təsir etdiyi bir psixoloji vəziyyətdir.

Təşviş pozuntusunun simptomları və davranış formaları

Təşviş pozuntusu yaşayan insanlarda bir çox psixoloji və fiziki simptomlar müşahidə olunur. Psixoloji olaraq, insanın narahatlıq, qorxu və qeyri-müəyyənlik hissləri artar, bəzən bu hisslər başa düşülməyən və ya nəzarət altında saxlanılması çətin olan bir şəkildə ortaya çıxır. Bu vəziyyətin insanın gündəlik həyatını zəiflətməsi, iş və şəxsi əlaqələrdə çətinliklər yaratması mümkündür.

Fiziki olaraq, təşviş pozuntusu orqanizmdə bir sıra reaksiyalara səbəb olur. Qəlbin sürətli atması, nəfəs darlığı, əllərdə titrəyiş, baş ağrısı və mədə narahatlıqları kimi hallarla rastlaşmaq mümkündür. Davranış formasında isə insan narahatlıqdan qaçmaq və ya qorxuya səbəb olan vəziyyətlərdən uzaq durmaq meyli göstərə bilər. Bu da sosial təcridə, iş və şəxsi həyatda geriləmələrə səbəb ola bilər.

Təşviş pozuntusunun yaranma səbəbləri

Təşviş pozuntusunun yaranmasında bir sıra amillər rol oynayır. Bu amilləri üç əsas kateqoriyada ümumiləşdirmək mümkündür: irsi, bioloji və ətraf mühit amilləri.

İrsi amillər: Təşviş pozuntusunun yaranmasında genetik amillər mühüm rol oynaya bilər. Ailəsində təşviş pozuntusu və ya digər psixoloji problemlər olan insanlar, bu halı daha çox yaşamağa meyilli olurlar. Genetik olaraq ötürülən bəzi xüsusiyyətlər, insanların stressə və narahatlığa verdikləri reaksiyaya təsir edə bilər.

Bioloji amillər: Beynin kimyəvi və elektrik fəaliyyətlərindəki pozuntular da təşviş pozuntusunun yaranmasına səbəb ola bilər.

Məsələn, serotonin və ya dopamin kimi kimyəvi maddələrin balanssızlığı, insanın duyğusal vəziyyətinə təsir edir və bu da narahatlıq hisslərinin artmasına səbəb ola bilər. Eyni zamanda, beyindəki müəyyən sahələrdə fəaliyyətin artması və ya azalması da təşviş pozuntusunun yaranmasında rol oynaya bilər.

Ətraf mühit amilləri: İnsanların yaşadığı ətraf, sosial əlaqələri və təcrübələri təşviş pozuntusunun inkişafında əhəmiyyətli bir faktordur. Gərgin iş mühiti, ailə və sosial əlaqələrdəki narazılıqlar, həyatdakı dəyişikliklər və ya travmatik təcrübələr bu halı yarada bilər. Ətraf mühitin təzyiqi altında olan insanlar, stressə daha çox məruz qalır və bu da narahatlıq hisslərinin güclənməsinə səbəb olur.

Psixoloji nəzəriyyələr və sosial-fiziki faktorlar

Təşviş pozuntusunun yaranmasında bir çox psixoloji nəzəriyyələr təklif olunmuşdur. Bunlar arasında ən geniş yayılmış yanaşmalar arasında kognitiv, davranışla bağlı və psixoanalitik nəzəriyyələr yer alır.

Kognitiv nəzəriyyə: Bu nəzəriyyəyə görə, təşviş pozuntusu insanların hadisələrə və ya vəziyyətlərə verdikləri yanlış və ya mənfi yanaşmalardan qaynaqlanır. İnsanlar gələcək haqqında mənfi düşüncələr və qeyri-real qorxularla həyatlarını şəkilləndirir, bu da narahatlıq hisslərinin yaranmasına səbəb olur. Məsələn, insan başına gələn hər hansı kiçik bir uğursuzluğu böyük bir fəlakət olaraq görür və bunun nəticəsində təşviş pozuntusu inkişaf edir.

Davranışla bağlı nəzəriyyə: Bu nəzəriyyəyə görə, təşviş pozuntusu insanların qeyri-adekvat davranış və ya vərdişlərindən qaynaqlanır. Məsələn, insan qorxu ilə qarşılaşdıqda ona uyğun olaraq davranma və ya bu vəziyyətdən qaçmaq vərdişi inkişaf etdirir. Bu da zamanla qorxunun daha da artmasına səbəb olur və narahatlıq vəziyyətinin təkrarlanmasına gətirib çıxarır.

Psixoanalitik nəzəriyyə: Bu nəzəriyyə, insanın şüuraltı emosional təcrübələrinin təşviş pozuntusuna səbəb olduğunu iddia edir. Keçmiş travmalar, daxili konfliktlər və həll olunmamış duyğular, insanın gündəlik həyatda narahatlıq və qorxu hissləri yaşamasına gətirib çıxara bilər. Bu yanaşma, şəxsiyyətin inkişafında və psixoloji problemlərin yaranmasında erkən uşaqlıq dövrünün əhəmiyyətini vurğulayır.

Təşviş pozuntusunun yaranmasında sosial və psixoloji faktorlar da mühüm rol oynayır. Ətraf mühitdəki sosial əlaqələr, ailə dinamikası, iş təzyiqi, sosial dəstək və həyatdakı dəyişikliklər bu halın yaranmasına təsir edə bilər. Təsirli sosial əlaqələr, insanın psixoloji vəziyyətinə müsbət təsir göstərərək təşvişi azaldar, lakin izolyasiya və sosial dəstəyin olmaması narahatlıq hisslərini artırar. Həmçinin, insanların yaşadığı psixoloji təzyiqlər, stres və həyatın gərginliyi təşviş pozuntusunun yaranmasında əhəmiyyətli amillərdən biridir.

Psixoloq Gültəkin Səhhət