Davranış bizim xarici görkəm fonundakı hərəkətimiz deməkdir. Çox zaman davranış pozuntusu ile autizm sindromunu dəyişik salırlar. Davranış pozuntusu əsasən oğlan uşaqlarında rast gəlinir. Davranış pozuntusu zamanı diqqətsizlik, aqressivlik, plastiklik, daim inkarlıq, qidalanmada məhdudluq,streotiplik,daimsizlik, daim özünü göstərmək kimi xüsusiyyətlər özünü göstərir.
Davranış pozuntusu nitqədə öz təsirini göstərir. Beləki davranış pozuntusu uşağın digər uşaqlarla oynamasına mənfi təsir göstərir. Uşaqlardan və insanlardan, ünsiyyətdən qaçırlar. Bu zaman isə nitq arxa plana keçir. Lüğət ehtiyatı minimum dərəcəyə enir. Davranış pozuntusunu aradan qaldırmaq üçün mütləq uşaq psixiatırına muraciət etmək lazımdır. Sonra psixoloq və defektoloq ilə məşğələlərə başlamaq olar. Mütləq daimi olaraq uşaq psixiatırının nəzarəti altında olmalıdırlar. Əbəttəki məşğələlər yoğun ve çox zaman”muharibəyə” bənzəyəcək. Bu prosess muvəqqətidir. Çünki onların bir yerdə oturub məşğələyə diqqətlə qulaq asmağı ilkin olaraq mümkün deyil. Amma effekt özünü çox gözlətməyəcək. Valideyinlər məşgələlər zamanı aktiv olmalı, verilən tapşırıqları mütləq evdə təkrar etməlidirlər. Davranış pozuntusunu aradan qaldırmaq üçun mutləq erkən müdaxilə vacib sayılır. Həmçinin bu tip uşaqları onların maraq dairəsinə yaxın olan sahəyə qoymaq lazımdır. Çünki onlar öz enerjisini düzgün sərf etməlidirlər.
Davranış pozuntuları uşağın müxtəlif psixi və fizioloji səbəblərə bağlı olaraq daxili qarşıdurmalarını davranışlarına köçürməsi nəticəsində ortaya çıxır. Aqressivlik, təcavüzkarlıq, inadçıllıq, yalan, oğurlama, söyüş kimi davranışlar davranış pozuntularına daxildir.
Bir uşağın davranışının pozuntu sayıla bilməsi üçün bəzi meyarlar gərəkdir. Bu meyarlar:
1-Yaşa uyğunluq: Hər inkişaf dövrünün özünə xas davranışları vardır. Bu səbəblə uşağın içində olduğu inkişaf dövrünün xüsusiyyətlərini yaxşı bilmək lazımdır. Məsələn 2 yaş uşağı negativist,hareketlidir və istənilən şeyləri etməz. Freydin anal, Eriksonun avtonomluğa qarşı şübhə və utanc dövrünə rast gələn bu yaşlarda uşaq, avtonom bir fərd olduğunu öyrənər. Özü istəməyincə altının dəyişdirilməsini istəməz, öpülməyi rədd edər. 3-5 yaş uşağı diqqət çəkmək istəyir. Xəyal dünyası çox geniş olduğu üçün inanılmaz əhvalatlar izzah edə bilər. Hələ yalanla yalan olmayanı ayırt edə bilməzlər. Bu səbəblə bu yaşlardakı uşaqların izah etdikləri yalan olaraq qəbul edilməzkən, 11-14 yaşlarındakı uşaqlarda görülən yalan normaldan sapan bir davranış olaraq qəbul edilir.
2-Sıxlıq: Bir davranışın pozuntu olaraq qəbul edilməsindəki ikinci meyar sıxlıqdır. Hər 5 yaşlı uşaqda hirs və təbiiykən, bu davranış başqasına fiziki zərər vermə şəklinə çevrilərsə, davranış pozuntusu kateqoriyasına girər.
3-Davamiyyətlilik : Uşağın müəyyən bir davranış növünü uzun zaman davam etdirməsidir.
4-Cinsəl rol gözləmələri: Oğlanlarda qızlara nisbətlə daha təcavüzkar olmaları gözlənilərkən, davranışları ilə oğlanlara bənzər təcavüzkar davranan qızların davranışları pozountu kateqoriyasına girər.
Hazırda uşaqlar arsında ən çox rast gəlinən narahatlıqlardan biri davranış pozuntusu və kaprizlərdir.Demək olar hər 10 uşaqdan 7-sində bu problemə rast gəlinir.
Əksər hallarda davranış pozuntusunu aşılanmayan özünəxidmət vərdişləri və sosial bacarıqlarla qarışdırırlar. Ancaq burada olan əsas fərq, aşılanmayan özünəxidmət vərdişləri və sosial bacarıqların mənimsənilməməsi tərbiyə qüsurudur,davranış pozuntusu isə psixi və fiziki inkişafda yaranan narahatlıqların davranışda göstəricisidi.Klassik davranış pozuntusu aşağıdakı kimi sərgilənir :
1) Uzun müddət davam edən aqressiv davranışlar
2) Yalanlar yaxud hadisənin şişirdilməsi
3) Təcavüzkar davranışlar
4) Uyğunsuz ifadələrin işlədilməsi və.s
5) Altını islatma
6) Dırnaq yemə və barmaq əmmə
7) Əsassız qorxular
8) Masturbasiya(cinsiyyət orqanını əli ilə oynatma)
9) İştahasızlıq
10) Yuxu problemləri (gec yuxuya getmə,yuxudan qəfil oyanma,yuxuda danışma və.s.)
11) Kaprizlər
12) Aşırı hərəkətlilik
Yaranma səbəbləri
Davranış pozuntusunun aşağıdakı səbəbləri var :
1)Diqqət çəkmək istəyi –uşaqlar həmişə diqqət mərkəzində olmaq istəyərlər və ailədən lazımi diqqəti almayan uşaq həmin diqqəti üzərinə çəkmək üçün mənfi yollara əl atır. Məsələn, əlinə keçən hər şeyi yerə atır, aqressiv davranır, ondan nəyisə alanda durmadan qışqırır və .s.
2)Özünü təsdiqlətmək istəyi—Bəzən valideynlər uşaqlarını ya çox sıxır,çox qadağa qoyur,ya da onları aşırı qoruyur hətta uşağın işini onun yerinə yetirirlər. Hər iki halda uşaqlarda özlərini, öz bacarıqlarını təsdiqlətmək istəyi ortaya çıxır. Bunun əsas səbəbi uşaqlarda fəaliyyətsizliyin və diqqətsizliyin ortaya çıxardığı pozuntudur. Belə ki, valideynlər uşaqları üçün xeyirli bir şey etdiklərini düşünürlər, ancaq, əslində bu uşaqda davranış pozuntusunu ortaya çıxarır.
3)Valideynlərdən intiqam almaq istəyi – Bu əsasən diktator tipli ailələrdə meydana çıxan davranış qaydasıdır. Belə ki, valideyn uşağın istək və arzularını nəzərə almır və uşağa yetərincə sevgi və diqqət vermir. Belə halda uşaqda bir növ valideyindən intiqam almaq istəyi formalaşır və onda yuxarıda sadalanan davranışlar ortaya çıxmağa başlayır.
4)Özünü xatırlatma—Bu ən çox mühavizəkar ailə tipində böyüyən uşaqlarda görünür. Belə ailələrdə valideyn uşağı həddsiz çox qoruyur. Hətta, onun məsuliyyətinə daxil olan işləri də valideynlər yerinə yetirir və bunun uşağı üçün xeyirli olduğunu düşünür. Belə halda, uşağın şəxsiyyət inkişafı da ləngiyir. Çünki, psixi inkişafın əsası odur ki, şəxsiyyət fəaliyyət zamanı inkişaf edər. Şəxsiyyət tam formalaşmadıqda isə uşaqda özgüvən aşağı olur. Özgüvən aşağı olduqda isə uşaq mənfi davranışla diqqət çəkməyə başlayır. Şüuraltı bir növ “Özünü ailəyə xatırlatmağa çalışır.
Belə uşaqlarla necə davranmalı ?
1) Uşağa zaman ayırmaq, onun maraqları və istəkləri ilə maraqlanmaq. Onun xoşladığı tərzdə oyunlar oynamaq (macəra, axtarış və….)
2)Sevgi göstərmək—Uşağa qətiyyən aqressiya göstərmək olmaz. Krizlər zamanı sadəcə onu iqnora salın və bu durum keçdikdən sonra onunla bu hadisə haqqında danışın. Hər bir şey haqqında fikrini soruşun.Seçim haqqını ona verin.
3)Özgüvən vermək—onun yerinə yeitrdiyi hər xırda yaxşı işi belə tərifləyin.Daha da yaxşı davranması üçün cəsarətləndirin.Ona güvədiynizi və Onu təmənnasız sevdiyinizi bildirin.
Nəzrin Quliyeva
