Psixologiyanın inkişaf tarixi ərzində insan şəxsiyyətinin öyrənilməsi üçün müxtəlif nəzəriyyələr və metodologiyalar təklif edilmişdir. Bu yanaşmalar arasında sistemli-vektor psixologiyası öz fərqliliyi ilə seçilir. Bu nəzəriyyənin yaradıcısı Viktor Tolkaçov, Ziqmund Freydin psixoanalitik konsepsiyalarına əsaslanaraq insan şəxsiyyətini vektorlar əsasında təsnifləşdirmişdir. Sistem-vektor psixologiyası insanın doğuşdan gələn psixoloji və fizioloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onun xarakterini və davranışlarını izah etməyə çalışır. Məqalədə bu nəzəriyyənin elmi əsasları, inkişafı və praktik tətbiqi ətraflı şəkildə araşdırılacaq.
Sistem-Vektor psixologiyasının nəzəri bazasının inkişafı:
Sistemli-vektor psixologiyası, Freydin psixoanalitik nəzəriyyələrinin inkişafı əsasındayaranmış bir yanaşmadır. Freyd, 1908-ci ildə “Xarakter və anal erotikası” adlı əsərində erogen zonaların insan şəxsiyyəti ilə əlaqəsini irəli sürərək psixologiyada yeni bir yanaşma təklif etmişdir. Freydin bu konsepsiyası, insanın şəxsiyyətinin formalaşmasında müxtəlif bədən hissələrinin (xüsusilə erogen zonaların) rolu olduğu fikrini ortaya qoymuşdur. Bu yanaşma, daha sonra psixologiyanın digər sahələrində inkişaf etdirilmiş və fərqli nəzəriyyələrə çevrilmişdir. Sankt-Peterburq psixoloqu Vladimir Hanzenin təlimləri, Freydin psixoanalizinin nəzəri prinsiplərini genişləndirərək insan şəxsiyyətinin daha kompleks bir modelini yaratmağa imkan vermişdir. Hanzenin düşüncələri, insanın psixoloji xüsusiyyətlərini və davranışlarını daha dərindən anlamağa yönəlmişdi. O, insanların daxili aləmini və xarici reallığı daha yaxından əlaqələndirən bir yanaşma təklif etdi.Bu ideyaların nəticəsində Viktor Tolkaçov, insanın psixoloji xüsusiyyətlərini sistemli şəkildə təsnif edən və müxtəlif vektorlarla izah edən bir nəzəriyyə inkişaf etdirmişdir. Tolkaçovun vektor psixologiyası yanaşması, fərqli psixoloji tipləri və davranış modellərini müəyyən edərək insan şəxsiyyətini müxtəlif vektorlarla əlaqələndirir. Bu yanaşma, hər bir vektorun özünəməxsus xüsusiyyətlərini və insanın davranışına təsirini dərk etməyə imkan verir. Vektor psixologiyası, həmçinin fərqli psixoloji vəziyyətləri və insanın daxili dünyasını daha dəqiq təsvir etməyə kömək edən bir vasitə kimi geniş tətbiq sahələrinə malikdir. Vektor psixologiyasının əsas məqsədi, insanın psixoloji xüsusiyyətlərini sistemli və hərtərəfli şəkildə başa düşməkdir. Bu yanaşma, psixoterapiya, şəxsi inkişaf, işçi seçimi və digər sahələrdə uğurlu tətbiq oluna bilər.
Sistemli-Vektor psixologiyasının əsas prinsipləri
Sistemli-vektor psixologiyası aşağıdakı əsas prinsiplərə əsaslanır:
Doğuşdan gələn psixoloji vektorlar: Hər bir insan müəyyən psixoloji və fizioloji xüsusiyyətlərlə doğulur. Bu vektorlar onun həyat tərzini və qərarlarını formalaşdırır.
Vektorların qarşılıqlı əlaqəsi: İnsan psixikasında müxtəlif vektorlar bir-biri ilə əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərir və şəxsiyyətin bütövlüyünü təmin edir.
Vektorların reallaşması: Vektorların özünü tam reallaşdırmaması insanın daxili harmoniyasının pozulmasına və psixoloji narahatlıqlara səbəb ola bilər.
Erogen zonalar və davranış əlaqəsi: Hər bir vektor müəyyən bir bədən nahiyəsi və onunla əlaqəli erogen zona ilə bağlıdır. Bu fizioloji əlaqə insanın emosional vəziyyətini və davranışını formalaşdırır.
Vektorların İnkişaf Pillələri (Kvartallar)
Sistemli-vektor psixologiyası şəxsiyyətin tipologiyasında 8 əsas vektoru ayırır. Bunlar: görmə, dəri, səs, əzələ, ağız, qoxu, uretal və anal vektorlarıdır. Onlar insanın həyat tərzini formalaşdıran dörd əsas kvartalda (pillələrdə) yerləşirlər.
Vektorların yerləşmə prinsipi:
Məlumat pilləsi. Bu pillədə səs (kvartalin daxili hissəsi) və görmə (xarici hissəsi) vektorları cavabdehdir. Bu pillədə şəxsiyyətin inkişafı və özünü tanıma prosesi baş verir.
Enerji pilləsi. Bu pillədə ağız (xarici hissə) və qoxu (daxili hissə) vektorları cavabdehdir. Bu pillənin məqsədi – fərdin sosial quruluşda yerini müəyyən etmək, aydın bir iyerarxiya qurmaqdır.
Zaman pilləsi. Bu pillədə anal (kvartalin daxili sahəsi) və uretal (xarici sahəsi) vektorları cavabdehdir. Həyatın mərhələlərə bölünməsi: keçmiş və gələcək. Bu pillədə keçmiş nəsillərdən alınan təcrübə əldə edilir və cəmiyyətin irəliləyişi və inkişafına yönələn istəklər ortaya çıxır.
Məkan pilləsi. Bu pillədə əzələ (daxili hissə) və dəri (xarici hissə) vektorları cavabdehdir. Bu pillə insanın fiziki qabığına – əmək fəaliyyəti, fiziki gücün istifadəsi və s. kimi məsələlərə cavab verir.
Səkkiz Vektorun xüsusiyyətləri:
Vektor psixologiyası insan xarakterini müxtəlif rənglərin qarışığı kimi təsəvvür edir və hər bir vektor bu rənglərin birini təmsil edir. İnsan təbiəti, bu rənglərin fərqli proporsiyalarla qarışaraq yaranan unikal bir kompozisiya kimi formalaşır. Hər bir vektor, fərdi davranışları, hissləri və düşüncə tərzlərini müəyyən edən mühüm bir aspekti təmsil edir. Vektorların birləşməsi isə müxtəlif psixoloji tipologiyalar və fərdi xüsusiyyətləri yaradır, insanın özünü və dünyanı necə anladığını, necə reaksiya verdiyini və hansı motivlərlə hərəkət etdiyini daha yaxşı başa düşməyə kömək edir. Bu yanaşma, insan təbiətini daha əhatəli və dərindən anlamağa imkan verir.
Bu vektorlar bir-birindən izolyasiya olunmuş vəziyyətdə deyillər, onlar daim qarşılıqlı əlaqədədirlər, bir-birini gücləndirir və ya zəiflədir, hər bir insanın unikal psixoloji profilini yaradır. Məhz buna bənzər olaraq, musiqiçi fərqli notları birləşdirərək melodiya yaradır, təbiət isə müxtəlif vektorları birləşdirərək şəxsiyyəti yaradır. Bu səkkiz vektorun öyrənilməsi insan təbiətinə dərin bir səyahət edir və bizim qarşımıza çoxsaylı istedadlar, hədəflər və ehtiyacların müxtəlifliyini açır. Bu, yalnız özümüzü və başqalarını daha yaxşı başa düşməyə imkan vermir, həm də hər birimizdə gizlənmiş şəxsiyyətin inkişafı və böyüməsi potensialını görməyə kömək edir.
1) Anal Vektor
Bu vektor sistemli və detallara diqqət yetirmə meylini ifadə edir. Anal vektoruna sahib insanlar daha çox nizamlı, məsuliyyətli və etibarlı olurlar. Onlar detallara yüksək diqqət yetirir və təfərrüatları önəmsəyirlər.
2) Uretiral Vektor
Liderlik qabiliyyətini və strateji düşünmə bacarığını ifadə edir. Uretiral vektoruna malik insanlar təbii liderlərdir, riskə açıqdırlar və sərbəstlik istəyirlər. Bu insanlar tez-tez idarəetmə və rəhbərlik sahələrində uğur qazanırlar.
3) Əzələ Vektoru
Fiziki fəaliyyət və praktiki bacarıqlar ilə əlaqəlidir. Əzələ vektoruna sahib olan insanlar yüksək fiziki dözümlülük və konkret düşünmə qabiliyyətinə malikdirlər. Onlar komanda işini sevirlər və praktik, rutinal işlərdə yaxşı nəticələr əldə edirlər.
4) Dəri Vektoru
Bu vektor çeviklik və uyğunlaşma qabiliyyətini göstərir. Dəri vektoruna sahib insanlar dəyişən şəraitə tez uyğunlaşa bilir, tapşırıqları qısa müddətdə həll etmək bacarığına malikdirlər və resursları səmərəli istifadə edirlər.
5) Oral Vektoru
Ünsiyyət və sosial bacarıqlar ilə əlaqəlidir. Oral vektoruna sahib insanlar verbal qabiliyyətləri ilə diqqət çəkir, başqalarını inandırma və təsir etmə qabiliyyətlərinə malikdirlər. Onlar sosial və emosional sahələrdə, məsələn, satış, jurnalistika və tədris kimi sahələrdə uğur qazanırlar.
6) Görmə Vektoru
Yaradıcı düşüncə və emosional həssaslıq ilə əlaqələndirilir. Görmə vektoruna
sahib insanlar yüksək empatiya göstərirlər və başqalarının hisslərinə şamil olmaqda təbii bir bacarığa malikdirlər. Bu insanlar yaradıcı sahələrdə, məsələn, incəsənət və psixoterapiya kimi sahələrdə daha çox yer alırlar.
7) Səs Vektoru
Abstrakt və intellektual düşüncə ilə əlaqəlidir. Səs vektoruna malik insanlar fəlsəfi düşüncə və dərin analizə maraq göstərirlər. Onlar daha çox elmi və
analitik sahələrdə uğurlu olurlar.
8) Qoxu Vektoru
Bu vektor insanın intuisiya, tənqid və ədalətə meyilini ifadə edir. Qoxu vektoruna sahib insanlar insanları və vəziyyətləri dərindən analiz edərək gizli motivləri və aldatmağı aşkar etmək qabiliyyətinə malikdirlər.
Sistemli-Vektor psixologiyasının praktiki tətbiqi
Psixoterapiya və məsləhət
Sistemli-vektor psixologiyası fərdlərin psixoloji problemlərinin təhlilində yeni imkanlar yaradır. Məsələn, görmə vektoru ilə doğulmuş insanlar daha çox emosional narahatlıqlar yaşayarkən, səs vektoruna malik olanlar mənəvi boşluq hissi ilə üzləşə bilərlər.
Şəxslərarası münasibətlər
Bu yanaşma şəxslərarası münasibətlərdə anlaşmazlıqların qarşısını almaq üçün istifadə olunur. Vektorların başa düşülməsi ailə münasibətlərinin və iş mühitinin optimallaşdırılmasına kömək edir.
Karyera və peşə inkişafı
İnsanların təbii vektorları onların peşə seçimlərində mühüm rol oynayır. Məsələn, anal vektoruna malik olan insanlar analitik sahələrdə uğur qazana bilərlər.
Stressin idarə edilməsi
Vektorların təhlili stressin səbəblərini başa düşmək və onu idarə etmək üçün effektiv metodlar təklif edir. Hər vektorun fərqli stress reaksiyaları yaradır. Bu yanaşma, stressin mənbəyini müəyyən etməyə və fərdi strategiyalarla stressin azaldılmasına kömək edir. Vektorların balanslaşdırılması və fərdi güclü tərəflərin inkişafı stressin azaldılmasında mühüm rol oynayır.
Kritik yanaşmalar və tənqidlər
Sistemli-vektor psixologiyası bəzi psixoloqlar tərəfindən tənqid olunur. Onlar bu yanaşmanı elmə əsaslanmayan spekulyativ bir nəzəriyyə kimi qiymətləndirirlər. Lakin nəzəriyyənin tərəfdarları onun praktiki effektivliyini vurğulayırlar.
Nəticə
Sistemli-vektor psixologiyası insan psixikasının daha dərindən başa düşülməsində yeni imkanlar yaradır. Bu yanaşma, insan davranışlarının və emosional vəziyyətlərinin kompleks təhlilinə imkan verərək, psixoterapiya, karyera inkişafı və şəxsi münasibətlərdə effektiv həllər təklif edir. Gələcəkdə bu sahədə aparılacaq elmi araşdırmalar onun psixologiya sahəsində daha geniş yayılmasına töhfə verə bilər.
Ədəbiyyat:
1) Tolkaçev, V. (2008). Sistemli-Vektor Psixologiyası: İnsan Psixologiyasının Yeni
Yanaşması. Moskva: Psixoloji Nəşrlər.
2) Qanzen, V. (1999). Psixoanalizin və Freydizmin Yeni Yolu. Sankt-Peterburq:
Psixoloji Elmi Jurnal.
3) Freyd, Z. (1908). Xarakter və Anal Erotika. Wien: Ziqmund Freydin əsərləri.
Burlan, Y. (2011). Sistemli-vektor psixologiyası: İnsan davranışlarını anlamaq
üçün yeni bir yanaşma. Moskva: Psixoloji Nəşrlər.
4) Burlan, Y. (2014). Sistemli-vektor psixologiyasının əsasları: İnsan psixikasının strukturu və inkişafı. Moskva: Psixoloji Tədris.
5) Burlan, Y. (2017). Hər bir insanın içindəki vektorlar: İnsan xarakterini necə anlamaq olar. Moskva: İnnovasiya və Tədris Nəşriyyatı.
6) Burlan, Y. (2019). Vektorlar və onların həyatdakı rolu: İnsanların fərdi
xüsusiyyətlərini necə anlamaq olar. Moskva: Psixoloji İnkişaf.
7) Ivanov, A. (2015). Freyd və Onun Təsiri: Sistemli-Vektor Psixologiyasının Tarixi
Yolu. Rusiya Psixoloji Jurnalı, 8(3), 23-34.
8) Levkovskaya, T. (2011). İnsan Vektorlarını Tədqiq Edərək Sosial Münasibətləri
Yaxşılaşdırmaq. Tbilisi: Psixoloji Əsərlər.
Rezume Sistem -vektor psixologiyası, insan psixologiyasını və xarakterini daha yaxşı başa düşmək üçün yeni bir yanaşma təqdim edir. Viktor Tolkaçevin yaratdığı bu nəzəriyyə, fərdin daxili ehtiyaclarını və motivlərini təhlil edərək onları müxtəlif “vektorlar” vasitəsilə müəyyənləşdirir. Hər bir vektor fərqli psixoloji xüsusiyyətləri təmsil edir və insanın həyat tərzini formalaşdırır. Bu yanaşma, Freydin nəzəriyyələrinin inkişafı olaraq meydana çıxmış və insanın psixoloji inkişafını anlamağa kömək edən yeni bir psixoloji yanaşma olaraq qəbul edilir.
Sistem-vektor psixologiyası insanların psixoloji vəziyyətlərini yaxşılaşdırmaq və sosial münasibətləri inkişaf etdirmək üçün güclü bir alət təqdim edir. Hər bir fərdin psixoloji xüsusiyyətlərini təhlil etmək, onların daxili motivasiyalarını və ehtiyaclarını müəyyənləşdirmək və bu məlumatları tətbiq edərək daha uyğun həyat tərzi formalaşdırmaq mümkündür. Bu yanaşma, həm fərdi inkişaf, həm də sosial münasibətlərin yaxşılaşdırılması baxımından vacibdir.
Cəmilə Mustafayeva
“Rebrain Academy”nin psixoloqu
