Xüsusi qayğıya ehtiyac uşaqların geniş diaqnostikası və yaxud əlilliyinə istinad edə bilən hər şeyi əhatə edən ifadədir. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar termini tipik uşaqdan daha ağır olan və bəlkə də ömür boyu davam edə biləcək çətinlikləri olan uşaqlar üçündür. Onlar öyrənmə və ya digər fəaliyyətləri çətinləşdirən əlilliyi olan uşaqlardır. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlara geriliyi olan uşaqlar daxildir. Bunlara sahib olan uşaq, uşaqlara nisbətən daha yavaş inkişaf edir. Özünü ifadə etməkdə və ya başqalarını anlamaqda problem kimi nitq və dil pozğunluğu,görmə problemi, serebral iflic və ya digər şərtlər kimi fiziki əlilliklər hal hazırda dünyada çox geniş yayılmışdır.

2006-cı ildə qəbul edilmiş Əlillərin Hüquqları Konvensiyası əlilliyi belə tərif edir: “Əlilliyi olan şəxslərə müxtəlif maneələrlə qarşılıqlı əlaqədə onların tam və səmərəli fəaliyyətinə mane ola biləcək uzunmüddətli fiziki, əqli, əqli və ya hissiyyat qüsurları olan şəxslər daxildir. başqaları ilə bərabər əsaslarla cəmiyyətdə iştirak etmək huuqları tam şəkildə vardır və mütləqdir. XÜSUSİ qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar cəmiyyətdə antisosial və ya digər davranış problemləri kimi emosionallıq göstərə bilirlər.

Xüsusi qayğıya ehtiyacları olan uşaqlarda inkişaf geriliyi, tibbi şərtlər, psixiatrik vəziyyətlər və/və ya anadangəlmə xüsusiyyətlər vardır. Dünyada və ölkəmizdə geniş yayılmış əlilliklər mövcuddur,bunlardan geniş yayılmış bir necə əlilliklərə nəzər salaq;

✓Fiziki əlillik -insanın fiziki fəaliyyətinə, hərəkətliliyinə, çevikliyinə və ya dözümlülüyünə məhdudiyyətdir. Bu, insanın bədəninin bir hissəsinə təsir edən, onların fiziki fəaliyyətini, hərəkətliliyini, dözümlülüyünü və ya çevikliyini pozan və məhdudlaşdıran əhəmiyyətli və uzunmüddətli vəziyyətdir. Fiziki qabiliyyətin itirilməsi, insanın yerimək, əllərini və qollarını hərəkət etdirmək, oturmaq və ayaq üstə durmaq, eləcə də əzələlərini idarə etmək kimi bədən hərəkətlərini yerinə yetirmək qabiliyyətinin azalmasına və ya qabiliyyətinə malik olmaması ilə nəticələnir. Həmçinin insanın fərqli fəaliyyətləri həyata keçirə bilməməsi hərəkət qüsürü kimi qeyd olunur.

✓Lokomotor əlillik: İnsanın dayaq-hərəkət və ya sinir sisteminin və ya hər ikisinin zədələnməsi nəticəsində özünün və əşyaların hərəkəti ilə bağlı fərqli fəaliyyətləri yerinə yetirə bilməməsi, bura daxildir.Əllərdə və ya ayaqlarda hissiyyat itkisi, habelə göz və göz qapağında hissiyyat və parez itkisi, lakin heç bir problem olmadan açıq- aşkar deformasiya və parezi, lakin normal iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün əllərində və ayaqlarında kifayət qədər hərəkətliliyə malik olmaq,həddindən artıq fiziki deformasiya.

✓ “Serebral iflic” beynin bir və ya bir neçə spesifik nahiyəsinin zədələnməsi nəticəsində bədən hərəkətlərinə və əzələ koordinasiyasına təsir edən, adətən doğuşdan əvvəl, doğuş zamanı və ya doğuşdan  qısa müddət sonra baş verən qeyri-proqressiv nevroloji vəziyyətlər qrupu deməkdir. Serebral beyinlə əlaqəli olmaq deməkdir. İflic zəiflik və ya əzələlərdən istifadə ilə bağlı problemlər deməkdir. Serebral iflici anormal beyin inkişafı və ya inkişaf etməkdə olan beynin zədələnməsi nəticəsində yaranır ki, bu da insanın özünü idarə etmək qabiliyyətinə təsir edir.

✓ “Cırtdanlıq” – (147 santimetr) və ya daha az yetkinlik boyu ilə nəticələnən tibbi və ya genetik vəziyyət deməkdir. Cırtdanlığın ümumi səbəbi sümük böyüməsinə təsir edən genetik mutasiyadır.

✓ “Əzələ distrofiyası” insan bədənini hərəkət etdirən əzələləri zəiflədən və çoxsaylı distrofiyası olan şəxslərin genlərində düzgün olmayan və əskik məlumatlara malik olan, sağlam əzələlər üçün lazım olan zülalların əmələ gəlməsinə mane olan irsi genetik əzələ xəstəliyi qrupu deməkdir. Skelet əzələlərinin mütərəqqi zəifliyi, əzələ zülallarında qüsurlar, əzələ hüceyrələrinin və toxumalarının ölümü ilə xarakterizə olunur.

✓ Görmə qabiliyyətinin pozulması

Görmə qabiliyyətinin pozulması, insanın görmə qabiliyyətinin “normal” səviyyəyə düzəldilə bilməməsi deməkdir. Görmə qabiliyyətinin itirilməsi, gözün ətrafda obyektləri o qədər aydın görməməsi nəticəsində yarana bilər. Bu, həm də görmə sahəsinin itirilməsi ilə nəticələnə bilər, burada gözləri hərəkət etdirmədən və ya başını çevirmədən gözün həmişəki kimi geniş bir ərazini görə bilməməsi ola bilər. – “korluq” ən yaxşı düzəlişdən sonra şəxsin bu şərtlərdən hər hansı birinə malik olduğu vəziyyət deməkdir;görmə qabiliyyətinin tamamilə olmaması və ya  mümkün olan ən yaxşı korreksiya ilə daha yaxşı gözdə görmə kəskinliyinin az görməsi və ya  olan görmə sahəsinin məhdudlaşdırılmasıdır.

“az görmə” insanın bu şərtlərdən hər hansı birinə malik olduğu bir vəziyyət deməkdir.

✓Eşitmə qabiliyyətinin pozulması

Eşitmə qüsuru, bir insanın səsləri adekvat şəkildə eşitməməsidir. Bu, eşitmə mexanizminin hər hansı bir hissəsinin düzgün inkişaf etməməsi, zədələnməsi və ya xəstəliyi ilə əlaqədar ola bilər. Eşitmə normal nitqin və dilin inkişafı üçün ilkin şərtdir.  “kar” – hər iki qulaqda  eşitmə itkisi olan şəxsləri bildirir.

✓“Nitq və dil əlilliyi” üzvi və ya nevroloji səbəblərə görə nitqin və dilin bir və ya bir neçə komponentinə təsir edən larinqektomiya və ya afaziya kimi şərtlər nəticəsində yaranan daimi əlillik deməkdir.

✓Əqli qüsur

Əqli əlillik- insanın idrak fəaliyyətində və bacarıqlarında, o cümlədən ünsiyyət, sosial sahədə müəyyən məhdudiyyətlərə malik olduğu zaman istifadə olunan termindir. Bu məhdudiyyətlər uşağın normal inkişaf edən uşaqdan daha yavaş və ya fərqli şəkildə inkişaf etməsinə və öyrənməsinə səbəb ola bilər. Əqli qüsur uşağın 18 yaşına çatmazdan əvvəl, hətta doğuşdan əvvəl də baş verə bilər. Ona daxildir: – “xüsusi öyrənmə qüsurları” dedikdə, şifahi və ya yazılı dilin işlənməsində çatışmazlıqların olduğu, anlamaq, danışmaq, oxumaq, yazmaq, hərf etmək və ya riyazi hesablamalar aparmaq çətinliyi kimi özünü göstərə bilən müxtəlif şərtlər qrupu nəzərdə tutulur. Və qavrayış qüsurları, disleksiya, disqrafiya, diskalkuliya, dispraksiya və inkişaf afaziyası kimi şərtləri əhatə edir;

✓ “Autizm spektrinin pozğunluğu” adətən həyatın ilk üç ilində ortaya çıxan və insanın ünsiyyət qabiliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edən neyro-inkişaf vəziyyəti deməkdir. Çoxlu əlillik (yuxarıda göstərilən əlilliklərdən birdən çoxu), o cümlədən kar korluq, yəni bir insanın eşitmə və görmə qüsurlarının birləşməsinə malik ola biləcəyi bir vəziyyət ciddi ünsiyyət, inkişaf və təhsil problemlərinə səbəb olur.

Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar əlavə dəstəyə və əlavə xidmətlərə ehtiyac duyacaqlar. Onların fərqli məqsədləri olacaq və akademik, sosial, emosional və bəzən tibbi mərhələlərə çatmaq üçün əlavə rəhbərlik və yardıma ehtiyacı olacaq. Xüsusi qayğıya ehtiyacları olan şəxslərin mənzil, məşğulluq, sosial iştirak və maliyyə kimi gündəlik məsələləri ilə məşğul olarkən ömür boyu rəhbərlik və dəstəyə ehtiyacı ola bilər.

Psixoloq, refleksoloq Fazilə Camalova