“Onlarla aqressiv danışmaq, döymək, söymək olmaz. Bütün uşaqlara əslində bunlar olmaz, amma onlara bu məsələdə daha diqqətli davranmalıyıq. Mülayimliklə, şirin dillə yola gətirməliyik. Nəyisə yerə atanda sərt şəkildə “götür” desən, heç vaxt götürməz, şirin dillə desən rahatlıqla dediyini edəcək”. Söhbət daun sindromlu uşaqlardan gedir. Bu fikirləri bizimlə bölüşən isə 6 yaşlı daun sindromlu uşağın anası Mətanət Babayevadır.
M.Babayeva deyir ki, daun sindromlu uşağı doğulanda bunu qəbul edə bilmirmiş, onlarla necə davranacağı haqqında məlumatlı deyilmiş: “Bir övladım var idi. İkinci uşaq daun sindromlu doğuldu. Bunu ilk vaxtlar bir az qəbul edə bilmirdim. Çünki bu uşaqlarla bağlı məlumatlı deyildim. Amma sonra öyrənməyə başladım. Digər daun sindromlu övladı olan valideynlərdən soruşdum, onları gördükcə münasibətlərini izlədim. Mən ona digər uşağım kimi yanaşıram, başqa fərqləndirici nə isə görmürəm. Sadəcə, onlar sevgini çox istəyirlər, sevgi ilə yaşayırlar”.
Əslində Mətanət xanım kimi bir çox valideynlər uşaqları daun sindromlu (yaxud Trisomiya 21) olanda bir az çaşqınlıq yaşayırlar. Nəyi necə edəcəklərini bilmirlər. Adi insanda 46 xromosom olur, onlarda isə 47… Xromosom fərqi var, bəs əslində, valideynlərin bu narahatlığına ehtiyac varmı? Daun sindromlu uşaqlara yanaşmada valideynlər hansı məsələlərdə diqqətli olmalıdırlar?
Daun sindromlu hər uşağa fərqli yanaşılmalıdır
Uşaq psixoloqu Aydan Nəzərova deyir ki, daun sindromlu uşaqlarla lap aşağı yaşlardan işləməyə başlamaq lazımdır: “Daunlu uşaq dünyaya gəlibsə, az yaşlarından onlarla mütləq təlim keçilməlidir. Daunun növləri var, bizdə daha çox mozaik daunla bağlı müraciətlər olur. Mozaik daunları düzəltmək mümkündür. O mənada ki hardasa zəkalarını qabağa gətirmək, nitqlərini inkişaf etdirmək olar. Amma yaşı az olmalıdır. Mütləq şəkildə pedaqoq təlimi lazımdır ki, onların sosial bacarıqları, ünsiyyət qabiliyyətləri formalaşsın. Məntiqi düşüncəni qismən də olsa, formalaşdırmalıyıq ki, sabah cəmiyyətə yaralı olsunlar. Yaş çox olanda bunu etmək mümkün deyil.
A.Nəzərova bildirdi ki, daun sindromlu hər uşağa fərqli yanaşılmalıdır: “Bir daunlu uşağa tətbiq olunan metod o birinə keçməyə bilər. Çünki hər uşağın özünü genetikası, bilik-bacarıq, zəka səviyyəsi var. Əsas onları pedaqoji baxımından geri saxlamasınlar. Evdə pedaqoji tərəfdən məşğul olsunlar. Daunlu uşağa əsas mütəxəssis təlimi lazımdır”.
Psixoloqun sözlərinə görə, bu cür uşaqlarla ünsiyyət zamanı dilinizi şirin etməlisiniz: “Daunlu uşaqlarda nevroloji durum çox yüksək olur. Hətta elələri var ki, əsəbiləşəndə insanı boğub öldürə bilərlər. Onlar sevgiyə qarşı həssasdırlar, dilinizi şirin edib, motivasiyalı danışsanız, sizinlə yaxşı ünsiyyətə girə bilər”.
Diqqətdən kənar qoymaq olmaz
Daun Sindromlu Şəxslərin Reabilitasiya Mərkəzinin pedaqoqu Təhminə İbrahimovanın sözlərinə görə, valideynlər bu uşaqlara digər övladları ilə müqayisədə iki dəfə artıq vaxt ayırmalıdırlar: “Onların sağlamlıq imkanları məhduddur, nitq qüsurludurlar, əqli inkişaflarında geriləmələr var, diqqətləri yayınıq olur və s. Bütün bunları nəzərə alıb belə uşaqlara ikiqat artıq vaxt ayırmaq lazımdır ki, cəmiyyət üçün digər uşaqlara yaxın normal bir fərd kimi yetişsinlər. Bu işə uşaq anadan olandan başlamaq önəmlidir.
Bu uşaqlarda eyni zamanda autizm sindromu olur. Onlarla işləməyəndə danışmırlar, fizioloji cəhətdən insan olurlar, amma fərd olaraq ətrafdan tədric olunurlar. Bu uşaqlarla elə lap əvvəldən ünsiyyət qurmaq, çox danışdırmaq lazımdır. Onların kiçik motorikası çox zəif olur, əşyaları əllərində saxlaya bilmirlər. Ona görə əlləri masaj olunmalıdır. O uşaqlar sakit olurlar, ona arxalanıb uşağı kənara qoyub iş-güclə məşğul olmaq düz deyil. Onları diqqətdən kənar qoymaq olmaz. Əzələləri inkişaf etdirməli, yeritməli, qaçırtmalıyıq”.
Daxili potensiallarını nəzərə alırıq
T.İbrahimova deyir ki, 4-5 il öncəyə qədər bizdə valideynlər, cəmiyyət daun sindromlu şəxslərlə bağlı çox məlumatsız idilər: “Mərkəz Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə bərpa olundu. Qayğı-Sağlam Nəsil Naminə İctimai Birliyinin nəzdində fəaliyyət göstərir. Bizim mərkəz açılandan sonra çox dəyişikliklər oldu. Məsələn, əvvəllər valideynlər bu cür uşaqlarla bağlı çox da məlumatlı deyildilər. Amma mərkəz açılandan sonra bu istiqamətdə maarifləndirilmə işi aparıldı. Psixoloqlar seminarlar keçirdi. Nəticəsi özünü göstərdi. 4 il bundan əvvələ kimi cəmiyyətdə daun sindromlu adamlara qəribə baxılırdı. Ancaq mərkəz açılandan sonra hiss edirik ki onlar özlərini cəmiyyətə lazımlı olduqlarını hiss edirlər”.
Pedaqoq onu da qeyd etdi ki, bu cür uşaqların bacarıqlarını ortaya çıxarıb inkişaf etdirəndə yaxşı nəticələr əldə etmək mümkün olur: “Biz mərkəzdə uşaqları psixoloqla test edirik, daxillərindəki potensialı öyrənirik. Ondan sonra həmin uşağı hansı istiqamətdə inkişaf etdirə biləcəyimizi müəyyənləşdiririk. Elə uşaqlar var ki, yaxşı rəqs edirlər, oxumaq-yazmaqları zəifdir. Elə uşaqlar var ki yaxşı xalça toxuyurlar. Daxili potensiallarını nəzərə alırıq. Daun sindromlu uşaqların hərtərəfli inkişafı üçün mərkəzimizdə hər bir şərait var”.
T.İbrahimova qeyd etdi ki, hər kəs bu cür uşaqlarla bağlı bir məsələdə diqqətli olmalıdır: “Onların sevgisizliyə, biganə münasibətə reaksiyaları pis olur. Onlara sevgi verin”.
Sakit, mülayim tonda danışmaq lazımdır
“Kilimçi” adı altında balacalara toxuma kursu təşkil edən Əzizə Mustafazadə həm də daun sindromlu və autizmli uşaqlara kilim və qobelen toxumağı öyrədir, özü də ödənişsiz. Ə.Mustafazadə deyir ki, onlara dərs keçməmişdən əvvəl bu barədə araşdırma aparıb, həssas olduqları məsələləri öyrənib: “Onlar digər uşaqlardan iki dəfə artıq həssas, qısqancdırlar, çox diqqət tələb edirlər. Məsələn, bir uşağın yanına yaxınlaşanda digəri sırf onun yanına gedim deyə nə isə səhv etməyə çalışır. Kömək edəndən sonra da onu öpməyimi istəyir. Autizmli uşaqlarda vəziyyət bir az fərqlidir. Bəzən onlarda sərt şəkildə danışmaq lazımdır ki, sənə fikir versinlər. Daun sindromlularla isə sakit, mülayim tonda danışmaq lazımdır. Yaşları böyük olsa da, uşaq kimi həssas davranmalısan. Digər uşaqlara motivasiya üçün 3 dəfə tərifləyirəmsə, bunlara 5 dəfə edirəm.
Onlarla dərs keçəndə əlvan, çılğın rənglərdən istifadə etmirəm, makiyaj, dırnaqlarda, aksesuar məsələsində də bu keçərlidir. Səs salan bijuteriyaları sevirlər. Amma toxuyan zaman kənara qoyurlar. Onların diqqətini cəlb etmək çox asandır”.
Qida və sağlamlıq məsələsində fərq yoxdur
Pediatr Kənan Qarayev deyir ki, bu cür uşaqların çox aktiv olmalarını təmin etmək lazımdır, qida və sağlamlıq məsələlərində hər hansı fərqli yanaşmaya ehtiyac yoxdur: “Onlar üçün fərqli qidalanma, yaxud sağlam qalmaq üçün hanısısa fərqli üsullar yoxdur, hamı kimidirlər. Amma onlar bizdən daha aktiv həyat tərzi keçirməlidirlər. Başları qarışıq olması üçün məşğuliyyətləri olmalıdır. Çörək, yağlı məhsulları qida rasionunda hər kəs azaltmalı, aktivliyini təmin etməlidir. Onlar da elə”.
İlhamə İmanovanın qızının isə 16 yaşı var. Deyir ki, uşaq balaca olan vaxtı onun üçün daha çətin idi, indi artıq elə də çətinliyi yoxdur, qızı özünü idarə edir: “Qızım balaca olanda daha çox çətinliyim olurdu. Hərəkətləri zəif idi, çox gec yeridi, gec danışdı, kilolu idi, sonra artıq yeridi. Qaçmağa meyilli idi. Ona çatmaq çox çətin olurdu. Mən onu 1 yaşından sonra adi bağçaya qoymuşdum. Müəllimi razı idi, özünü pis aparmırdı. Böyüdükcə loqopedə apardım, müalicələr etdirdim. Müalicələrin az-çox köməyi oldu. Hazırda 268 nömrəli xüsusi məktəbdə 10-cu sinifdə oxuyur. Düzdür, məktəbə yaşıdlarından bir il gec gedib, amma mən heç vaxt ona xəstə, nəyisə çatışmayan uşaq kimi baxmamışam. Ondan adi uşaqların edə biləcəkləri şeyləri öyrətməyə və onları tələb etməyə çalışmışam”.
O bildirdi ki, ana olaraq uşağına güvənsə də, daim nəzarət altında saxlayır: “O, yaşıdlarından yalnız danışığı və bəzi hərəkətləri ilə seçilə bilər. Çünki bu sindromun özünəməxsus əlamətləri var. Nə qədər çalışsan belə, o, dəyişməz qalır. Bəlkə də bu, onların artıqlığıdır, əskikliyi yox. 16 yaşı var, bu yaşda qızın görəcəyi hər işi görür. Təmizliyinə diqqət edir. Bütün vərdişləri yaxşıdır, bəzənib-düzənməyi sevir. Ona güvənirəm, bunu da hiss etdirirəm. Amma mənə elə gəlir ki, daun sindromlu uşağı olan analar daim gərgin olur. O mənada ki həmişə nəzarətimdə olur. Şəxsən mən beləyəm”.
İ.İmanova deyir ki, daun sindromlu uşaqlar bir az tərs olurlar, amma sevgi görəndə bu tərəflərini daha az göstərirlər: “Bir az tərs olurlar, çoxunda belədir. Bir az tərsliyinin üstündə işləyirəm. Hərdən fikirləşirəm ki, bəlkə mən boş buraxmışam, amma sonra görürəm k, elə deyil. Yəni, daun sindromlu deyib yazığım gəlmiş kimi davranmamışam. Diqqəti çox sevir, ona hörmətlə yanaşılmasını istəyir. Bir az acılayanda deyir ki, mən böyük qızam, dayan”.
Aygün Asimqızı
