Gender araşdırmaları – əslində, disiplinlərarası tədqiqat praktikasıdır. Bu praktika feminist hərəkatı sayəsində meydana çıxıb və onun çərçivəsində ictimai təzahürlər, sosial cins və ya gender nöqteyi-nəzərindən analiz edilir. Gender araşdırmaları bu və digər dövrlərdə ictimai münasibətlərə, mədəni-sosial proseslərə yeni yanaşma sərgiləməyə imkan yaradır.

DƏB, ƏXLAQ VƏ CİSMANİLİK

Dəbin cismanilik barədə təsəvvürləri necə dəyişdiyinə ən yaxşı nümunələrdən biri krinolindir. Krinolinin geniş yayılması – XIX əsrdə mövcud olan qadının zəif və aciz məxluq olması ideyası ilə üst-üstə düşmüşdü. Krinolin – uzun, geniş ətəklər üçün karkas rolunu oynayan, metal halqalardan ibarət sistemdir. O, həmişə qadının belini sıxıb qamətini dik saxlayan və incəlik illüziyası yaradan korsetlə birlikdə istifadə olunurdu. O dövrdə hesab olunurdu ki, sıx bağlanmış korset və ayaqları tamamilə görünməz edən krinolin geyinən qadın sərt əxlaqa malikdir.

Bununla belə, metal qəfəsə salınmış və üzəri bir neçə qat ətəklə örtülmüş qadın bədəni paradoksal şəkildə açıq və müdafiəsiz idi: o zamanlar alt paltarları ombaların kənarından sallanan tikişsiz parça zolaqlarından ibarət idi. Belə kostyumlar qadının hərəkət sərbəstliyini məhdudlaşdırırdı: krinolinin halqaları tez-tez qapılardan keçmir və qadının oturmasına mane olurdu; bundan əlavə, krinolinin quruluşu dizlərin lentlə sarınmasını tələb eləyirdi ki, bunun nəticəsində qadın yeriyərkən xırda addımlar atmağa məcbur qalırdı. Sıx bağlanmış korsetdə nəfəs almaq çox çətin idi, buna görə də, ən kiçik həyacan qadının huşunu itirməsiylə nəticələnə bilərdi. Və beləcə, qadın əlbisəsinin detalları qadının zəifliyi və emosionallığı barədə nağılları dəstəkləyirdi və dövrün əxlaq orientirlərinin rəmzlərinə çevrilmişdi.

Lakin XIX əsrin sonlarında idman, qadın bədəni ilə bağlı ənənəvi təsəvvürlərə sarsıdıcı zərbə endirdi: velosiped dəbə düşəndə qadınlara hərəkət azadlığı bəxş eləyən rahat əlbisələr yarandı.

VİDEOOYUNLAR VƏ KİNEMATOQRAFİYA

Kinematoqrafiyanın gender rakursundan tədqiqi 1960-cı illərin sonu-1970-ci illərin əvvəllərindən, politkorrektliyə və bu və ya digər genderin incəsənət əsərlərində necə təqdim olunduğunun öyrənilməsinə tələbat yaranandan sonra həyata keçirilməyə başlayıb.

Bu sahənin araşdırmaçıları bir çox hallarda psixoanalizə, adətən, Freydin və Lakanın ideyalarına istinad edir, eyni zamanda qeyri-ciddi janrları da nəzərdən keçirməkdən çəkinmirlər. Bu istiqamətdə ən mühüm işlərdən biri Kerol Kliverin “Qadının bədəni, kişinin özü” mətni hesab olunur. Sözügedən araşdırmada müəllif qorxu filmlərinin altjanrı olan sleşeri analiz edir. Bir qayda olaraq, sleşer janrına aid fiımlər üçün çoxsaylı qurbanlarını amansızlıqla qətlə yetirən psixopat qatil fiquru səciyyəvidir. K.Kliver araşdırmasına əsasən, demək olar ki, bütün sleşerlərdə sonda yalnız bir qız sağ qalır. O, manyakın işgəncələrinə dözür, ona cavab zərbəsi endirir və məhv edir. Müəllifin fikrincə, qadınları qətlə yetirən manyaklar, əslində, öz seksual istəklərini boğurlar, onları silahları isə fallik simvoldur: məsələn, bıçaq zərbəsi daxilolmanın müəyyən bir pilləsidir. Seksual həzzalmanın imkansızlığı qadına zərər vurmaq istəyinə çevrilir.

Araşdırmaçı Linda Ruta görə isə, erotik triller təkcə “məşum qadın” kateqoriyasından yanaşan sırf kişi janrı deyil. Müəllif, erotik trilleri həm də “məşum kişi” kateqoriyasından istifadə eləyən janr kimi nəzərdən keçirir, onların funksiyalarını – məşum kişi və məşum qadın – araşdıraraq müqayisə eləyir.

Geniş öyrənilən mövzulardan biri də kütləvi mədəniyyətdə qadının obyektləşdirilməsidir.

Pornoqrafiyanın tədqiqi isə ayrıca bir sahədi. Pornoqrafiya lap əvvəldən bir tərəfdən emansipasiya edən, azadlıq gətirən janr funksiyası daşıyırsa, digər tərəfdən bədənə açıq fiziki zərər vurulduğu zaman saxta həzz nümayiş etdirməklə qadın və kişini dəyərsizləşdirən repressiv münasibətlə xarakterizə olunur. Çılpaq bədənin və ona qarşı zorakılığın təsvirinə marağın əsas səbəblərindən biri çılpaqlığın seyrindən daha çox, onunla bağlı olan dini və sair tabulardır.

Gender münasibətləri mövzusu videoyunlarda tənqidi nəzəriyyə çərçivəsində gözdən keçirilir. Oyunlar, gender önyarğılarının və stereotiplərinin açıq formada rekonstruskiya olunduğu yeni sahədir. Belə ki, çox uzun müddət “qızlar üçün” oyunlar hazırlanmayıb: hesab olunurdu ki, idarəedicilər və kompyuterlər – qızlar üçün son dərəcə mürəkkəb texnikadır. Ona görə də, ilk oyunların, demək olar ki, hamısı oğlanların müharibə oyunlarının virtuala köçürülmüş variantlarıydı və atışmalardan, ölümlərdən ibarət idi.

VALİDEYNLİK VƏ AİLƏ

Tədqiqatçılar müxtəlif mədəniyyətlərdə analıq haqqında təsəvvürlərin və onunla bağlı fenomenlərin – məsələn, çayld-fri və reproduktiv texnologiyalar – transformasiyasını aktiv şəkildə araşdırırlar. Qərb və digər mədəniyyətlərdə analıq, Orta əsrlərdə də qadının əsas missiyası hesab olunmayıb. Ailənin əsas işi sadəcə sağ qalmaq idi, buna görə də, hətta ana olandan sonra da qadın, digərləri kimi işləməyə davam eləməliydi. Körpə ölümlərinin əksəriyyəti məhsul yığımı dövrünə düşürdü, çünki analar uşaqlarını şırımlarda qoyub tarlaya işləməyə gedirdilər. Analıqla bağlı özəl status və məşğuliyyətlər İntibah dövründə, varis oğulların tərbiyəsi və təhsili ideyası yaranmağa başlayanda meydana çıxmışdı. Bu, o demək idi ki, ana, layiqli və uğurlu insan yetişdirmək üçün özü də müəyyən biliklərə sahib olmalıdır. İntensiv analıq ideyasının müəllifi Jan-Jak Russo idi. O, iddia eləyirdi ki, zəngin və kübar qadınlar uşağı kəndə dayə yanına göndərməməlidilər, onlarla özləri ciddi şəkildə məşğul olmalıdılar.

XIX əsrin sonlarına doğru intensiv analıq ana davranışının idealına çevrildi: ana, uşaqla mümkün qədər çox vaxt keçirməliydi, ən əsası isə – onun qabiliyyətlərini öyrənib, onları necə reallaşdırmağın yollarını tapmalıydı.

Ziqmund Freyd “hər şeyi məhv eləyən” ana obrazı haqqında yazaraq aktiv analığı lağa qoymuşdu.

Feminizm inkişaf etdikcə qadınlar analığın, onların başlıca vəzifəsi olmadığı ideyasına get-gedə daha çox müraciət eləməyə başladılar. Belə ki, feminizmin ikinci dalğası analıqdan imtina elədi. Onun ideoloqlarının fikrincə, bu rol qadından həddindən çox şey alır və qarşılığında heç nə vermir. Qadın hər şeyə rəğmən ana olanda isə öz uşaqlarına zülm verir.

Üçüncü dalğa analığı reabilitasiya elədi: analıq sosial institut kimi əziyyət verir, amma şəxsi təcrübə qismində qadına bəzi müsbət şeylər bəxş edə bilər. Yəni, analar- dünyaya uşaq gətirəndən sonra peşələrindən və başqa özünürealizasiya vasitələrindən imtina eləməyə məcbur deyillər.

Analıq ideyası həyatın bir istiqaməti kimi bir çox cəhətdən sovet ideologiyası ilə üst-üstə düşürdü. Hərçənd, bu ideologiya da özünü reallaşdıra bilməmişdi. Bundan əlavə, sovet qadınları mümkün qədər erkən yaşlarda doğmağa çalışırdılar, çünki belə bir inam yayılmışdı ki, “gec yaşlarda” doğulan uşaqlar dünyaya xəstə gələ bilərlər.

SEKSUALLIQ VƏ HAKİMİYYƏT

Sekslə hakimiyyətin qarşılıqlı əlaqəsinə çoxlu araşdırmalar həsr olunub. Cudit Batler cismanilik, gender və seksual meyli, hakimiyyət münasibətlərinin yaranmasında böyük rol oynayan diskursiv maşınlar kimi təsvir edir.

Mişel Fuko bildirir ki, hakimiyyət və seksuallığın sarsılmaz Dianasını müşahidə etmək tənqidi düşüncənin ən radikal üsullarından biridir, çünki sadəcə mövcud qaydaların təkzibinə yox, həm də onun fəaliyyətinin özəlliklərini açmağa imkan verir. Yeni zellandiyalı araşdırmaçı Annamari Caqoz isə öz kitabını orqazma həsr edib. O, orqazmı seksuallığın ən son elementi, insanın individuallığını formalaşdıran və kənardan qoyulan normalardan xilas edən yeganə üsul kimi təqdim edir.

MASKULİNLİYİN FƏRQLİ MODELLƏRİNİN DÖVR KONTEKSTİNDƏ TRANSFORMASİYASI

Gender araşdırmalarının digər istiqamətlərində olduğu kimi, maskulinliyin də tədqiqi ictimai hərəkatlarla – hər şeydən əvvəl gey hərəkatları və kişilərin diskriminasiyası əleyhinə yaradılan hərəkatlarla bağlıdır. Bu araşdırmalar 1980-ci illərin ikinci yarısında başlayıb. Maskulinliyin tədqiqində başlıca ideya “qadın hekayətinə” müxaliflik idi: erkən və son Orta Əsrlər Fransasının araşdıran amerikalı Natali Zemon Devis deyirdi ki, tarixçilərin yalnız kəndliləri araşdırması mümkün olmadığı kimi, gender araşdırmalarında da yalnız və yalnız istismar olunan cinsi öyrənmək mümkün deyil. Son onilliklərdə hər hansı keysin nümunəsində müəyyən dövrlərə xas bu və ya digər maskulinliyi araşdıran çox sayda tədqiqatlar meydana çıxıb.

Orta əsrlər maskulinliyi, əsasən, ifritə ovu çərçivəsində nəzərdən keçirilirdi və kişilərin öz seksual tutarlılıqlarını və potensiyalarını sübut etmək cəhdi kimi təsəvvür olunurdu. Ümumilikdə götürəndə, orta əsrlərdə kişiliklə bağlı iki təsəvvür mövcuddur: bir tərəfdən, hegemon (gücə, hakimiyyətə, qadına sahibolma) maskulinlik, digər tərəfdən alternativ və ya loqosentrik maskulinlik.

Orta əsrlər ruhanilərinin təmsilçiləri ikinci tip maskulinliyin daşıyıcılarına aid edilir. Onlar öz nəsillərini davam etdirməməli, qadınla olmamalı, igidlik göstərməməli və silah gəzdirməməli idilər. Bununla belə, bu konsepsiyalar olduğu kimi həyata keçirilmirdi: rahiblər tez-tez bakirəlik andını pozur, silahdan istifadə edirdilər. Cəngavər maskulinliyinin ən vacib komponenti isə həssaslıq, empatiya və duyğusal təzahürlər idi.

Kişiliyin normativ modelləri Rusiya kontekstində də araşdırılıb. Sosioloqlar Yelena Zdravomıslova və Anna Temkinanın kitabında sovet dövrünün sonları – 1960-1980-ci illərdə maskulinliyin böhranı və onun üçün ən çox xarakterik olan, o dövrün bədii ədəbiyyatında, publisistikasında bu və ya digər şəkildə müraciət edilən retrospektiv kişilik modelləri nəzərdən keçirilir. KİV-dəki məqalələrdə kişilər, öz bioloji təbiətlərinin və ya struktural-mədəni şəraitlərin passiv qurbanları kimi təqdim olunurdular: demoqraflar, əyyaşlıq, siqaret, “yeməkdə hədd bilməmək”, bədbəxt hadisələr və kişilər arasında xəstəliklərin artması, o cümlədən müharibələr, repressiyalar, kişilərin ömrünün qadınlarla müqayisədə az olması nəticəsində meydana çıxan demoqrafik disbalans kimi destruktiv praktikaları göstərirdilər. Bütün bunlar kişilərin simvolik dəyərini artırırdı və maskulinliyin problemləşdirilməsinə aparıb çıxarırdı. Müharibədən sonrakı nəsil, hegemon maskulinliyin, keçmişin qəhrəmanları və Qərb kütləvi mədəniyyətinin nostalgiya doğuran retrospektiv modelləri üzərində qurulmuş normativ örnəkləri ilə müqayisə edilirdi. Onların arasında – ölkənin qəhrəmancasına sənayeləşdirilməsi prosesinin və Böyük Vətən Müharibəsinin iştirakçısı, igidliyə və fədakarlığa qadir olan ata obrazı; patriarxal kəndli-fəhlə olan sadə kişi obrazı; şərəf, ləyaqət haqqında zədagən kodeksinin diqtə etdiyi sərt təsəvvürlərə malik aristokrat obrazı, həmçinin sovet stilyaqaları arasında məşhur olan, 1960-cı illərin vesternlərindəki cəsur kobvoy obrazı vardı.