Beynəlxalq İnsan Hüquqları Günü hər il dekabrın 10-da qeyd olunur. 1948-ci ilin bu günü Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsini qəbul edərək bu tarixi bütün dünyada insanların hüquqlarının müdafiəsinə həsr etdi. Bəyannamədə təsbit olunmuş prinsiplər 1948-ci ildə olduğu kimi, bu gün də aktualdır.
1948-ci ilin dekabrında UNESCO, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsini təhsil və media vasitəsilə bütün dünyada təbliğ etmək məqsədi ilə öz fəaliyyətinin mərkəzi elementi kimi daxil edən ilk təşkilat oldu.
Baş Assambleyada Bəyannamə qəbul edildikdən sonra o, bütün xalqların və millətlərin səy göstərməli olduğu məqsəd açıqlandı. Bu məqsədlə hər bir fərd və cəmiyyətin, normaların ümumbəşəri və səmərəli şəkildə tanınması və həyata keçirilməsi üçün səy göstərməli olduğu elan edildi. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi hamımızın malik olduğu geniş əsas hüquq və azadlıqları müəyyən edir. O, dünyanın hər yerində, milliyyət, yaşayış yeri, cins, etnik mənşə, dil, din və ya digər status kimi fərq qoyulmadan hər bir insanın hüquqlarına təminat verir.
Bəyannamə məcburi sənəd olmasa da, insan hüquqları sahəsində vahid beynəlxalq standartı formalaşdıran 60-dan çox insan hüquqları sənədinin tətbiqinə öz töhfəsini verib. Bu gün Bəyannamədə təsbit olunmuş əsas insan hüquqlarının BMT-yə üzv olan bütün dövlətlər tərəfindən hamılıqla tanınması, onun təsirinin artmasına kömək edir və insan hüquqlarının həyatımızda əhəmiyyətini vurğulayır.
2023: Hamı üçün azadlıq, bərabərlik və ədalət
1948-ci ildə Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin qəbulundan keçən onilliklər ərzində insan hüquqları bütün dünyada daha çox tanınıb və daha yaxşı təmin olunub. O vaxtdan bəri, Bəyannamə əlillər, yerli xalqlar və miqrantlar kimi həssas qrupları da hədəf alan insan hüquqlarının müdafiəsi sisteminin genişlənməsi üçün əsas rol oynayır.
Eyni zamanda, Bəyannamənin ləyaqət və hüquq bərabərliyi vədi son dövrlərdə ciddi şəkildə araşdırılır. Dünya davamlı olaraq yeni çağırışlarla – pandemiyalar, münaqişələr, artan bərabərsizlik, mənəvi cəhətdən iflasa uğramış qlobal maliyyə sistemi, irqçilik, iqlim dəyişikliyi ilə üzləşdiyi bir vaxtda UDHR-də təsbit olunmuş dəyərlər və hüquqlar bizim kollektiv fəaliyyətimiz üçün təlimat verir. Bu ilki İnsan Hüquqları 75 təşəbbüsü diqqəti İHHB və əlaqədar fəaliyyətlərin universallığının daha dərindən dərk edilməsinə yönəltmək məqsədi daşıyır.
Maddə 1: “Bərabərlik”
Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 1-ci maddəsində deyilir: “Bütün insanlar azad, ləyaqət və hüquqlar baxımından bərabər doğulurlar. Onların ağıl və vicdanları var və bir-birlərinə qarşı qardaşlıq zehniyyəti ilə hərəkət etməlidirlər”.
İnsan haqları heç bir ayrı-seçkiliyə yol verilmədən bütün insanlara insan ləyaqəti ilə yanaşılması fikrini ifadə edir. Yaşamaq hüququndan din və əqidə azadlığına, ləyaqətlə işləmək hüququndan sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququna qədər geniş hüquq kateqoriyalarını əhatə edən insan hüquqları, bölünməz, bir-birindən asılı və bir-biri ilə əlaqəli olan universal hüquqlar məcmusudur.
Xüsusilə İkinci Dünya Müharibəsindən sonra həm beynəlxalq hüquq, həm də dövlətlərin daxili nizam-intizamı ilə, insan hüquqlarının qorunması və azadlıqların genişləndirilməsi əsas məqsədə çevrildi. Bu məqsədlə dünyanın bütün regionlarından müxtəlif mədəniyyət və cəmiyyətlərin nümayəndələri tərəfindən hazırlanan Bəyannamə ilk dəfə olaraq insan hüquqlarının universal müdafiəsini gündəmə gətirib. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi insanların ləyaqət və hüquq baxımından bərabər olduğunu bəyan etməklə yanaşı, insanları bir-birinə qardaşcasına rəftar etməyə çağırırdı.
Bəyannamənin bəyan edilməsindən sonra həm institutlaşma, həm də insan hüquqları baxımından normalaşdırma baxımından mühüm addımlar atılıb. Ümumbəşəri, regional və milli səviyyədə yaradılmış institutlar və normalar vasitəsilə Bəyannamədə nəzərdə tutulan ideal insan hüquqları nizamının qurulması üçün səylər göstərilir.
İnsan hüquqları fonundakı Azərbaycan
Müstəqil Azərbaycanın dövlətçiliyinin möhkəmlənməsi hər şeydən əvvəl respublikada vətəndaşların hüquqlarından, qanunun aliliyindən asılıdır. Demokratiyanın ardıcıl inkişafı, siyasi plüralizmlə bərabər, insan azadlığı şəraitində hər bir vətəndaşın söz, vicdan, din, sahibkarlıq, mülkiyyətçilik, seçib-seçilmək kimi hüququnu təminetmə fonunda baş verir.
İnsan hüquqları bir dövlətin əsasını təşkil edən, o dövləti daim güclü edən demokratik proseslərin təməl daşıdır. Çünki vətəndaş cəmiyyətinin formalaşdırılması, demokratik-hüquqi dövlət quruculuğu, bilavasitə insan hüquq və azadlıqlarının möhkəm təminatının bünövrəsi üstündə mümkündür. Bir ölkədə vətəndaşın hüquqi azadlığı yoxdursa, o ölkənin idarəetməsində, siyasətində çatlar yaranacağı mütləqdir.
Azərbaycanda insan hüquq və azadlıqları, humanizm, ədalət prinsipləri həmişə üstün səviyyədə qorunub. İstənilən sahədə insanların hüquqlarının qorunması, azadlıqlarının məhdudlaşdırılmaması, hüquq islahatları, məhkəmə sisteminin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı fərman və sərəncamların imzalanması da məhz bu prinsiplərə xidmət edir.
Lalə Mehralı
