Məktəbəqədər yaş dövrü, uşağın inkişafında kritik əhəmiyyətə malikdir. Bu dövrdə nitq və dil bacarıqları uşağın sosial, emosional və kognitiv inkişafı ilə sıx bağlıdır. Nitq, uşağın cəmiyyətdə özünü ifadə etməsi və digər insanlarla əlaqə qurması üçün əsas vasitədir. Bu səbəbdən məktəbəqədər yaşda olan uşaqların nitq bacarıqlarının qiymətləndirilməsi, yalnız onların dil inkişafını izləmək deyil, eyni zamanda gələcək sosial və emosional rifahlarını da təmin etmək üçün vacibdir.

Nitq bacarıqlarının inkişafı

Məktəbəqədər yaş dövründə, uşağın nitq bacarıqları həm təbii inkişaf prosesi, həm də ətraf mühitin təsiri ilə formalaşır. Bu dövrü müvəffəqiyyətlə keçirmək, uşağın gələcəkdə sağlam dil və ünsiyyət bacarıqları inkişaf etdirməsinə kömək edir. Uşaqların nitq inkişafı beyin inkişafı ilə sıx bağlıdır, çünki beyin, danışma və dinləmə bacarıqlarını işləyən və inkişaf etdirən əsas orqandır.

Nitq bacarıqlarının qiymətləndirilməsi

Nitq bacarıqlarını qiymətləndirmək üçün çoxsaylı metodlar mövcuddur. Məktəbəqədər yaşda, bu qiymətləndirmə prosesi, uşağın dil bacarıqlarını izləyən və qiymətləndirən mütəxəssislər (psixoloqlar, pedaqoqlar və uşaq inkişafı üzrə mütəxəssislər) tərəfindən aparılmalıdır. Bu qiymətləndirmənin əsas məqsədi uşağın danışıq, dinləmə, anlama və ifadə etmə qabiliyyətlərini müəyyən etməkdir.

Nitq bacarıqlarını qiymətləndirmək üçün istifadə olunan bəzi əsas kriteriyalar bunlardır:

Söz ehtiyatı və danışıq bacarıqları: Uşağın istifadə etdiyi sözlərin sayı və müxtəlifliyi, cümlə quruluşları, söz birləşmələri onun dil səviyyəsini əks etdirir.

Anlama və cavab vermə bacarığı: Uşağın verdiyi cavabların doğru olub-olmaması, qarşı tərəfin verdiyi tapşırıqları nə dərəcədə başa düşməsi qiymətləndirilir.

Sosial ünsiyyət bacarıqları: Uşağın başqaları ilə ünsiyyətdə olması, sosial qaydalara riayət etməsi və hətta şifahi olmayan ünsiyyət bacarıqları (gestlər, üz ifadələri və bədən dili) bu sahəyə daxil edilir.

Tələffüz və səslərin düzgünlüyü: Uşağın səs çıxarma bacarığı və tələffüzü, onun dil inkişafının bir göstəricisidir.

Yaradıcı dil istifadə bacarığı: Uşağın hekayələr danışması, təxəyyül gücü ilə dil istifadəsi, onun nitq inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Nitq inkişafında ailə rolunun əhəmiyyəti

Məktəbəqədər yaşda olan uşağın nitq bacarıqlarının inkişafı, yalnız peşəkar qiymətləndirmələrlə deyil, həm də ailə mühitindəki dəstək və aktivliklə mümkündür. Ailə, uşağın ilk dil öyrənmə mühitidir və burada yaranan şərtlər uşağın nitq inkişafına birbaşa təsir edir. Uşağın valideynləri ilə mütəmadi ünsiyyəti, onların uşağa daha çox söhbət etməsi və müxtəlif dillə əlaqəli oyunlar oynaması dil inkişafını sürətləndirir.

Bundan əlavə, valideynlərin uşağa model olma qabiliyyəti, onlarla təmasda olduqda dil bacarıqlarının inkişafına müsbət təsir göstərir. Uşağa qarşı müsbət münasibət, tərbiyə və dəstək, dil inkişafı üçün motivasiya yaradır və uşağın özünü ifadə etmə qabiliyyətini artırır.

Ətraf mühitin təsiri

Uşağın nitq bacarıqlarının qiymətləndirilməsində ətraf mühitin rolu da böyükdür. Məktəbəqədər təhsil müəssisələri, uşağın dil bacarıqlarının inkişafına xüsusi diqqət yetirən mühitlərdir. Uşağın digər uşaqlarla ünsiyyət qurması, müəllimlərlə olan əlaqələri, müxtəlif tədris metodlarının tətbiqi (oyun, musiqi, hekayə və s.) onların nitq inkişafına müsbət təsir göstərir. Həmçinin, uşağın ətrafında istifadə olunan dil və şəbəkələrin müxtəlifliyi (kitablar, məişət dili, müasir texnologiyalar və s.) da onun nitq inkişafını stimullaşdırır.

Nitq bacarıqlarının qiymətləndirilməsinin nəticələri

Uşağın nitq bacarıqlarının qiymətləndirilməsi, yalnız onu müəyyən bir yaşa qədər izləmək deyil, həm də hər hansı bir inkişaf geriliyi və ya əngəl olduğunu aşkar etmək üçün vacibdir. Hər hansı bir pozuntu olduqda, erkən müdaxilə çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Nitq gerilikləri, uşağın gələcəkdə məktəbə uyğunlaşma və sosial münasibətlər qurma qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilər. Buna görə də, erkən qiymətləndirmə, uşağın gələcək inkişafı üçün vacibdir.

Nəticə olaraq, məktəbəqədər yaşda olan uşaqların nitq bacarıqlarının qiymətləndirilməsi, onların gələcək inkişafını düzgün istiqamətləndirmək və hər hansı bir inkişaf geriliyini erkən aşkar etmək üçün əsaslı bir addımdır. Ailələrin, təhsil müəssisələrinin və mütəxəssislərin birgə fəaliyyəti nəticəsində uşağın dil inkişafı həm səmərəli, həm də sağlam şəkildə irəliləyəcəkdir.

Ülviyyə Əfəndiyeva

Ailə və uşaq psixoloqu

Ailə problemlərinin həlli üzrə ekspert

 Beynəlxalq təlimçi