Obsessiv-Kompulsiv Pozuntu (OKP) — psixiatriyada geniş yayılmış və həyat keyfiyyətinə ciddi təsir göstərən psixi pozuntudur. Dünya üzrə əhalinin təxminən 2–3%-ində rast gəlinən bu diaqnoz, insanın təkrar-təkrar meydana çıxan, istəmədiyi halda təkrarlanan düşüncələr (obsessiyalar) və bu düşüncələrin yaratdığı narahatlığı azaltmaq üçün icra etdiyi davranışlarla (kompulsiyalar) xarakterizə olunur [APA, 2013]. Sayrışan hallar nevrozu kimi də tanınan bu pozuntu təkcə fərdin gündəlik həyatını deyil, həm də onun sosial, emosional və funksional rifahını əhəmiyyətli dərəcədə poza bilir.
OKP-nin patogenezi və psixoloji mexanizmləri
OKP-nin yaranmasında bioloji, psixoloji və sosial faktorların kompleks qarşılıqlı təsiri mövcuddur. Neyrobioloji baxımdan, bu pozuntunun beyində serotonin balanssızlığı, xüsusilə orbitofrontal korteks, anterior singulat və bazal qangliya sistemlərində funksional dəyişikliklərlə əlaqəli olduğu sübut olunmuşdur [Saxena & Rauch, 2000]. Bu bölgələr qərarvermə, emosional tənzimləmə və davranışların planlaşdırılması kimi proseslərdə iştirak edir.
Psixodinamik yanaşmalar isə OKP-nin daxili konfliktlərin və bastırılmış impulsların xarici davranış formalarına çevrilməsi nəticəsində ortaya çıxdığını irəli sürür. Koqnitiv nəzəriyyələrə görə isə, obsesiv düşüncələr şəxs tərəfindən qeyri-real və təhlükəli qiymətləndirilir və bu təhdidə qarşı kompulsiv davranışlar inkişaf edir [Salkovskis, 1985].
Obsesiyalar və kompulsiyalar: təsnifat və klinik görünüş
OKP-nin əsas klinik xüsusiyyətləri iki komponentdən ibarətdir:
- Obsesiyalar: İstənilməyən, narahatedici və təkrarlanan düşüncələr, görüntülər və ya impulslar. Məsələn: “Əllərim çirklidir və mikroblarla doludur”, “Evi kilidlədimmi?” və s.
- Kompulsiyalar: Narahatlıq doğuran bu düşüncələrə cavab olaraq yaranan təkrarlanan davranışlar və ya zehni aktlar. Məsələn: əllərin yuyulması, qapının dəfələrlə yoxlanılması, içində dua oxumaq və ya simmetrik düzülüşə nail olmaq cəhdləri.
Bu davranışlar fərd tərəfindən qeyri-məntiqi olaraq qəbul olunsa da, obsesiyaların doğurduğu narahatlıq hissini azaltmaq üçün icra edilir. Nəticədə isə düşüncə-davranış dövrü yaranır və zamanla fərdin həyatına ciddi müdaxilə edir.
OKP-nin psixososial fəsadları
Uzunmüddətli OKP simptomları bir çox psixoloji və sosial fəsadlara səbəb ola bilər:
- Depressiya: İxtiyarsız düşüncə və davranışların yaratdığı ümidsizlik və qapanmışlıq hissi depressiv simptomlarla nəticələnə bilər.
- Təşviş pozuntuları: OKP əksər hallarda ümumiləşdirilmiş təşviş pozuntusu və ya panik ataklarla müşayiət olunur.
- Sosial təcrid və funksional çatışmazlıq: Davamlı davranış ritualı fərdin ailə, dost və iş mühitində təcrid olunmasına və funksional itkilərə səbəb ola bilər.
Müasir müalicə yanaşmaları
OKP-nin müalicəsi çoxşaxəli yanaşma tələb edir və əsasən iki istiqamət üzrə aparılır: farmakoterapiya və psixoterapiya.
1) Farmakoterapiya
- Selektiv serotonin geri alım inhibitorları (SSRI): Fluoksetin, sertralin, fluvoksamin və s. kimi dərmanlar obsesiv düşüncələrin intensivliyini azaltmaq üçün ilk seçim preparatlarıdır [Stein et al., 2007]. Yüksək dozada və uzunmüddətli istifadə tələb oluna bilər.
- Atypik antipsixotiklər: Şiddətli və ya SSRI-yə cavab verməyən hallarda risperidon, aripiprazol kimi antipsixotiklər əlavə edilə bilər.
2) Koqnitiv-Davranış Terapiyası (KDT)
KDT, xüsusilə məruz qoyma və reaksiya qarşısının alınması (ERP) texnikası, OKP-nin qızıl standart müalicə metodudur. ERP zamanı şəxs narahatlıq doğuran situasiyalara mərhələli şəkildə məruz qoyulur və kompulsiv reaksiya verməməsi üçün dəstək alır. Bu üsul zamanla obsesiv düşüncələrə qarşı duyarsızlaşma yaradır və davranış dövrəsi qırılır [Foa et al., 2005].
Proqnoz və ümidverici perspektivlər
OKP uzunmüddətli və relaps meyilli pozuntu olsa da, erkən müdaxilə və ardıcıl terapiya ilə əlamətlərin əhəmiyyətli dərəcədə azalması mümkündür. Müalicəyə uyğun cavab verən pasiyentlər normal həyat fəaliyyətinə qayıda bilir və funksional rifahlarını bərpa edirlər.
Ən önəmlisi isə – bu pozuntu ilə yaşamaq məcburiyyəti yoxdur. Dəstək almaq, terapiyaya açıq olmaq və müalicəyə səbirli yanaşmaqla OKP-nin həyat üzərindəki təsirini minimuma endirmək mümkündür.
Obsessiv-Kompulsiv Pozuntu sadəcə narahatlıq pozuntusu deyil, insanın düşüncə və davranış azadlığını məhdudlaşdıran ciddi bir psixi vəziyyətdir. Neyrobioloji, koqnitiv və emosional faktorların təsiri ilə formalaşan bu pozuntunun müalicəsi kompleks və mərhələli şəkildə həyata keçirilməlidir. Tibbi və psixoloji yanaşmaların birgə tətbiqi nəticəsində OKP ilə yaşayan insanların həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsi mümkündür.
Psixoloq M. Almara Ağaqızı
PRİM – Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzinin direktoru
(Psixoloqla əlaqə saxlamaq istəyənlər Bakı şəhəri, Zahid Xəlilov 48A, Elmlər m/st yaxınlığında yerləşən “PRİM” Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzinə müraciət edə və ya 050 777 80 04 mobil nömrəsi ilə birbaşa Almara Ağaqızı ilə əlaqə saxlaya bilərlər. Həmçinin @almara.melikova.aga_qizi instagram səhifəsi vasitəsi ilə də Almara xanımla kontakt yarada bilərlər.)
Mən heç vaxt bu barədə düşünməmişdim, amma yazını oxuyanda anladım ki, bu problem çox ciddiymiş. Əslində, bir çox insanın həyatını çox çətinləşdirə bilər. Düşüncələrin nə qədər təkrarladığını təsəvvür etdim, bu nə qədər sıxıcı olarmış. Uşağımın dostu var, həmişə qapıları yoxlayır, amma bunu niyə etdiyini heç bilmirdim. Artıq daha çox başa düşürəm.
Bir nəfər var, həmişə əllərini yuyur, amma heç vaxt düşünməmişdim ki, bu, bir xəstəlik ola bilər. Hər zaman deyirdik ki, “hə, təmizliyə çox diqqət edir”, amma heç ağlımıza gəlməzdi ki, bu, ciddi bir şeydir. Yazı çox aydın və sadə şəkildə izah edib, mənə kömək oldu.
Bu yazıdan sonra özümü daha çox düşünməyə başladım. Mənim də bəzən bu cür düşüncələrim olur, amma heç vaxt ciddi qəbul etməmişdim. Görünür, bəzən insanlar özlərinə kömək etmirlər, çünki bilmirlər ki, bu, bir xəstəlikdir. Məncə, hər kəs bu barədə daha çox oxumalıdır.
Bəzən mənim dostum çox narahat olur və hər dəfə evdən çıxanda qapını yoxlayır, sonra deyir: “Bəlkə də açıq qalıb”. Biz onu sadəcə bir vərdiş kimi qəbul edirdik, amma bu yazı göstərdi ki, bu, əslində daha böyük bir şey ola bilər. Ümid edirəm, insanlar bu barədə daha çox danışar və yardım alar.
Bəlkə də bu, bizə adi gəlir, amma yazı oxuyanda çox şey öyrəndim. Mənim bacım da çox vaxt evdə nələrsə yoxlayır, amma heç ağlıma gəlməmişdi ki, bu, bir xəstəlik ola bilər. Şükürlər olsun ki, yazı məlumat verib. İndi daha diqqətli olacağam.
əslində OKP haqqında heç bu qədər geniş məlumat əldə etməmişdim. Mənim dostumda da belə bir şey var və çox çətin vəziyyətdədir. O, çox vaxt əllərini yuyur, amma heç vaxt təmiz olduğunu hiss etmir. İnşallah, bu məqalə daha çox insana kömək edər. Təşəkkürlər
mənim fikrimcə, bu terapiya prosesinə dəstək olan insanlar çox vacibdir. Yəni, ailə və yaxın dostlar insanı tək buraxmamalıdır. Çünki insan özünü çox çətin hiss edir, başa düşülməmək daha da çətinləşdirir.
Mənim bir yaxınımda da OKP var, amma əvvəllər nə olduğunu bilmirdim. Bu yazı ilə hər şey aydın oldu. Bəzən çox təkrarlanan davranışları var, amma düşündüm ki, bu sadəcə bir alışqanlıqdır. Əslində, bu pozuntuymuş. Müalicə yolları haqqında çox faydalı məlumatlar var. Həm də KDT haqqında yazılanları oxumaq həqiqətən motivasiya edir.