Abituriyentlər üçün buraxılış və qəbul imtahanları stresli vəziyyətin öhdəsindən gəlmək bacarıqlarını və biliklərini nümayiş etdirməyin ilk ciddi sınağıdır. Ancaq hər kəs buna tab gətirə bilmir. Hər il imtahanlardan sonra aşağı bal toplayanlar və universitetə girə bilməyənlər arasında intihar halları qeydə alınır.
Təhsil Nazirliyi yanında İctimai Şura sədrinin müavini Nadir İsrafilov deyir ki, Sovet vaxtında da belə hadisələr baş verirdi, lakin onların çox az olurdu və geniş ictimaiyyət bunlardan xəbər tutmurdu: “Əvvəllər abituriyentlər ali məktəbə daxil olmadıqda, buraxılış imtahanlarında zəif qiymət alsaydılar, adətən bu, onlar tərəfindən daha sakit qəbul olunurdu. İndi uşaqlar valideynlərinin yüksək gözləntiləri, habelə internetdə və TV-də aldıqları müxtəlif növ məlumatlar sayəsində daha həssas olublar. Bir vaxtlar uşaqlar üçün məlumat mənbəyi yalnız kitablar və məktəblər idi”.
Mütəxəssisin sözlərinə görə, pandemiya məktəblilər arasında psixoloji stresin artmasına da səbəb ola bilər: “Çünki yeni təhsil formatına öyrəşməli idilər. Hazırda bu cür arzuolunmaz tendensiyanın qarşısının alınması çox vacibdir. Bunun üçün məktəblə ailə qarşılıqlı əlaqədə olmalıdır. Ancaq intiharın səbəbi hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən araşdırılmalıdır. Bəzən ilk baxışdan səbəbin bir şeydə olduğu görünür, amma sonra başqa məqamlar da üzə çıxa bilir”.
Psixoloq Eldar Haqverdi bildirir ki, problem – çox vaxt belə dəhşətli bir addım atmağa qərar verən insanın ailəsində seçim hüququ olmadan ondan konkret gözləntilərdədir: “Bəzən valideynlər övladının müəyyən sayda bal toplamasını və müəyyən universitetin konkret bir fakültəsinə girməsini gözləyirlər. Deyək ki, bu, bir hüquq fakültəsi və pulsuz təhsil forması ola bilər. Digər seçimlər müzakirə də olunmur. Bəzən təhdidlərdən və hətta döyülmədən istifadə olunur. Və hər şeyin səhv olduğunu görən uşaq ailəsinin etimadını doğrultmadığı qənaətinə gəlir”.
“Ona gözləntilərə cavab verə bilməməsində qorxulu bir şey omadığını söyləsəydilər, sadəcə sakit, ürəkdən söhbət etsəydilər, o zaman faciənin qarşısını almaq olardı. Hər şey müzakirə edilə bilər, amma bunun üçün valideynlər və uşaqlar arasında nəzərəçarpacaq bir məsafənin olmaması vacibdir”, – deyə ekspert vurğulayıb.
Psixoloq qeyd edir ki, SSRİ dövründən fərqli olaraq, indi gözləntilər daha yüksəkdir və ali təhsil çoxları tərəfindən yaxşı həyat yaşamaq, daha yaxşı bir yerə köçmək imkanı və s. ilə eyniləşdirilir: “Yüksək məsuliyyət həssaslığı olan yeniyetmələr imtahanlarda az bal topladığına görə intihar edirlər. Abituriyentin şəxsi xüsusiyyətləri də əhəmiyyətli bir rol oynayır. Və ya ola bilsin ki, heç kim ona təzyiq göstərməyib və özü də mülayim bir xarakterə sahib deyildi, ancaq depressiv bir epizod var idi və imtahandakı uğursuzluq da tətikləyici rol oynadı. Çox vaxt intihar bir səbəbdən deyil, bir sıra səbəblərdən baş verir”.
Psixoloq Nigar Qadaşova da bu mövzunun çox ağrılı olduğunu söyləyib: “Abituriyentlərlə işləyirdim və özüm də abituriyent idim, buna görə də gənclərin imtahanlara hazırlaşma prosesində və nəticələrinin açıqlanmasından sonra hiss etdikləri vəziyyəti mükəmməl başa düşürəm. Bu dövrdə həyatdakı ən vacib şey budur ki, əvvəlcə imtahanları müvəffəqiyyətlə verməli, ali məktəbə girməli və başqa bir şey haqqında düşünməməlisən. Belə bir ənənənin aradan qaldırılması üzərində işləməliyik”.
“Əsasən abituriyentlərin valideynləri imtahanlara və qəbula xüsusi diqqət yetirirlər, eyni zamanda uşağın özünün istədiyi şeylərə, ruhi sağlamlığına az diqqət yetirilir. Bir abituriyent yüksək bala ehtiyac duyulmayan bir fakültəyə daxil olsa da, yüksək bal toplaması və ya toplanılan balların tanışlarınınkından aşağı olmaması gözlənilir və bu, səhvdir. Məsələn, mən ali məktəbə girəndə, əlaçı olduğum üçün yüksək ballar gözləyirdilər, amma çox yüksək bal toplamadım. Nəticəm ətrafdakıların çoxunu təəccübləndirdi. Mən isə ən yaxşı nəticə göstərməyə ehtiyac olmadığını başa düşdüm, əsas odur ki, istədiyim yerə girdim və sevdiyim işlə məşğulam”, – deyə mütəxəssis fikrini davam etdirib.
Qadaşovanın dediyinə görə, sosial qruplardan birindəki bir postda, abituriyentin anasının imtahanlardan əvvəl əsəblərini qoruması üçün ona hansı növ sedatif dərmanın verəcəyini soruşduğunu görüb: “Və psixoloq ona çox düzgün tövsiyələr verdi: “İmtahan nəticələrindən asılı olmayaraq, ona – nə olursa olsun, onu sevdiyini söylə”. Dəstək ən yaxşı dərmandır. Bu il uğursuz olan bir abituriyent istəsə, növbəti ildə daxil ola bilər və ya kollecə gedə bilər, kurslara gedə bilər. Təhsil və inkişaf üçün bir çox imkanlar var. İnstituta girmək həyatdakı ən vacib şey olmamalıdır. Sevdiyin işi tapmaq daha vacibdir və bir çox hallarda bunun üçün ali təhsil tələb olunmur”.
Psixoloq diqqətə çatdırır ki, həyatda hədəflər və motivasiya var: “Hədəflər nail olmaq istədiyimiz şeydir və motivasiya niyə buna çatmaq istədiyimizdir. Əgər məqsəd bir universitetə girməkdirsə, motivasiya fərqli ola bilər – qəbul üçün vəd edilmiş bahalı bir hədiyyə almaq, valideynlərin istəklərini yerinə yetirmək və s. Xarici motivasiyanı dəyişmək olar, amma o, daxili qədər hərəkətverici qüvvə deyil. Bir insanın daxili motivasiyası varsa, çətinlikləri daha təsirli bir şəkildə aradan qaldırır. Buna görə uşaqların daxili motivasiyasını nəzərə almaq, həyatdan tam olaraq nə istədiklərini soruşmaq vacibdir”.
