Stress çox zaman mənfi vəziyyət olaraq bilinsə də, insan həyatında qoruyucu rol oynayır və mühüm yer tutur. O bizi həm fizioloji həm də psixoloji olaraq təhlükələrə hazırlayır. Təhlükə hiss edildikdə sinir sistemi kortizol (stress hormonu) və adrenalin hormonlarını ifraz edir, bu hormonlar sayəsində bədən “həyəcan vəziyyəti”nə keçir. Lakin gündəlik həyatda daimi sayıqlıq və təhlükənin öhdəsindən gəlmək üçün çalışmaq olduqca yorucu olmağa başlayır və funksionallıq azalır.
Bəs görəsən hansı göstəricilər stressdə olduğumuzdan xəbər verir, sağlamlığımızı qorumaq üçün nə etməliyik?
Psixologiya Elmi Tədqiqat İnstitutun sədri Elnur Rüstəmov söyləyir ki, stress insanın özünü narahat və təzyiq altında hiss etdiyi zaman verdiyi fiziki, zehni, həssas və davranış reaksiyalarının bütünüdür. Müasir cəmiyyətin xəstəliyi olaraq ifadə olunan stress, əslində gündəlik həyatın bir hissəsidir:
“Hazırda bir çox insan, fərqinə varmasa belə ağır stress yükünə sahibdir. Həyatımızda baş verən müsbət yaxud mənfi bütün zehni və fiziki dəyişikliklər stressli vəziyyətlərdən qaynaqlanır. Hər gün şahid olduğumuz anlaşılmazlıqlar və konfliktlər mütəmadi şəkildə stress yaşamamıza səbəb olur”.
Mütəxəssis deyir ki, stress sözü, latınca “estrictia” sözündən götürülüb və XVII əsrə qədər fəlakət, bəla, dərd, kədər kimi mənaları ifadə edib. Daha sonra XVIII və XIX əsrlərdə isə bu anlayış və güc, təzyiq kimi mənalarda insanlara, onların fiziki və ruhi strukturuna yönələn bir hal kimi istifadə olunmağa başlanılıb. Nəzərə almaq lazımdır ki, stress səbəbsiz yaranan narahatlıq deyil. Yaranması üçün müəyyən faktorlar olmalı və o faktorlar bütün həyat keyfiyyətlərinə mənfi istiqamətdə təsir göstərir.
Elnur bəy bildirir ki, stressin orqanizmə müxtəlif təsirləri ola bilər və o, həmin təsirləri aşağıdakı qaydada səciyyələndirir:
- a)Şəxsi təsir: narahatlıq, laqeydlik, depressiya, yorğunluq, əsəbilik, günahkarlıq və utanmaq, bədbinlik, özünə inamın az olması, yalnızlıq, gərginlik
- b)Davranış təsiri: emosional reaksiyalar, patoloji yemə və ya əksinə, hədsiz dərəcədə alkoqol istifadəsi, siqaretdən istifadə, həyəcanlıq, təhrikedici davranışlar, nitqin ləngiməsi, əsəbi gülüşlər, bir yerdə qərar tuta bilməmə, titrəmə
- c)Zehni təsir: qərar vermədə və dəqiq olmada çətinlik, unutqanlıq, tənqidə qarşı laqeydlik, psixoloji maneələr
- d)Psixoloji təsir: qan təzyiqinin və ürək döyüntülərinin sayının artması, qan və sidikdə yüksək dərəcədə katekolamin və kortikostreid, şəkərin yüksəlməsi,ağızda quruluq, tərləmə, göz bəbəyinin genişlənməsi, təngənəfəlik, istilik və soyuq basma, boğazda şişkinlik, ayaq və qollarda halsızlıq və qıcolma
- e)Tibbi təsir: asma, menturasiya tsiklinin pozulması, döş qəfəsində və kürəkdə ağrılar, bəzi ürək xəstəlikləri, ishal, baş gicəllənmə və halsızlıq, tez-tez sidiyə getmə, miqren və baş ağrıları, kabus görmə, yuxusuzluq, nevroz, psixoz, psixosomatik xəstəliklər, şəkər xəstəliyi, dəridə ləkələr, cinsi istəksizlik və gücsüzlük
- f) Təşkilati təsir: iş effektinin aşağı olması, işdə məsuliyyətsizlik, işindən qeyri-məmnunluq və neqativ iş mühiti
Psixoloji təsirlər:
- a) İş həyatına təsiri – Stressin iş həyatına neqativ təsiri böyükdür. İş məhsuldarlığının aşağı düşməsinə, motivasiyanın olmamasına, iş xətalarının yaranmasına, qeyri-məmnunluğa, kollektivlə və rəhbərliklə konfliktlərə gətirib çıxarır. Müəyyən ixtisas sahələri var ki, stressin xüsusən yüksək olması ilə fərqləndirilir. Məsələn: bu təsnifatda, maliyyə üzrə müşavirlik və mühasibatlıq ən üst sıralarda yer alır. Bundan başqa iş həyatı və stress arasındakı digər əsas məqam işdən uzaqlaşdırılmaqdır. İşdən uzaqlaşdırılan insanlar üzərində aparılan tədqiqatlarda məlum olmuşdur ki, işsizliklə birlikdə stress hormonlarının fəaliyyətində də artma, gərginlik, yuxusuzluq və əsəbilik kimi hallar, psixosomatik xəstəliklərdə nəzərə çarpan artım müşahidə olunur.
- b) Stressin ailə həyatına təsiri – ailə sosial, mədəni və iqtisadi bütünlüyü ehtiva edən bir sistemdir. Ailə həyatı gündəlik həyatın yaratdığı stress və adaptasiya çətinliyindən kənar olmalı və qarşılıqlı münasibətlərin müsbət olduğu mühitə çevrilməlidir. Tərəflərin böyüdüyü ailə mühitləri, təhsillə bağlı fərqliliklər, fərqli iqtisadi gücdə olmaları və aralarındakı yaş fərqinin standartlardan kənar olması ailədə müxtəlif çətinliklərin və münasibətlərdə gərginliklərin yaranmasına gətirib çıxarar.
- c) Stress və depressiya – depressiya sözü latınca “depresus”-dan götürülmüşdür, bitkinik, qəm, kədər, məyus etmək, cəsarətini qırmaq mənasını ifadə edir. Psixologiyada depressiya əlamət, sindrom, xəstəlik və əhval dəyişikliyi olmaqla dörd müxtəlif ünsürlə istifadə olunur. Depressiya əlamət şəklində, bir çox orqanik və ya ruhi xəstəliklə müşahidə oluna bilər. Ruhi vəziyyət olan depressiya bəzən hər hansı səbəbə bağlı olmadan, bəzən də müəyyən maneələr törədərək ortaya çıxır. Depressiya effektiv xəstəliklər qrupuna daxil olan və son zamanlar çox geniş yayılmış psixoloji pozuntudur. Depressiyanın əlamətləri, iştahanın azalması və çəki itkisi, yuxu pozuntuları, həyatdan zövq almama və laqeyd yanaşma, hərəkətin tormozlanması və ya yerində dura bilməyəcək dərəcədə hüzursuzluq, cinsi istəksizlik, dəyərsizlik və günahkarlıq duyğuları, ümidsizlik və kədər duyğuları olaraq bilinməkdədir.
- d) Stress və yuxu pozuntuları – səbəbindən asılı olmayaraq insanın yaşadığı hər bir stress, gərginlik və ya hər hansı psixoloji narahatlıq ilk növbədə yuxu pozuntularına gətirib çıxarır. Bu problemləri araşdıran bütün test və sorğuların ilk sualı məhz yuxu sisteminə aid olur. Yuxu insan həyatının əsas fəaliyyətlərinin önündə gəlir. Ümumi sağlamlıqda yaranan problemlər yuxuda öz əksini tapdığı kimi, yuxusuzluq və digər yuxu problemləri də ümumi orqanik pozuntuların yaranmasına və həyat keyfiyyətinin pozulmasına gətirib çıxarır. Yuxu parasimpatik sistemin aktiv olduğu vəziyyətlərdə ortaya çıxır. Stressli insanlarda ümumi impulsiv vəziyyət olduqca yüksəkdir və simpatik sinir sistemi aktiv vəziyyətdədir. Bilavasitə stress vəziyyətində olan insanda yatmaq çətinləşir və nəticədə yuxu pozuntuları yaşanır.
- e) Stressin yaratdığı fiziki problemlər – fiziki əlamətlər: boğazda gərginlik, kürək və boyun ağrıları, təngnəfəslik, ürək döyüntüsünün artması (taxikardiya), soyuq lakin tərləyən əl və ayaqlar, ayaq əzələlərinin gərginləşməsi və hiddətlə baxan üz mimikaları. Fiziki səviyyədə hədsiz stressin əlamətlərindən biri ümumi əzələlərdə yaranan gərginlikdir. Sinir gərginliyindən narahat olan biri, yəqin ki fiziki stress sindromundan əziyyət çəkir. Stress vəziyyətlərində böyrəküstü vəz tərəfindən adrenalin ifraz olunduqda qan təzyiqi (hipertoniya) yaranır. Bu hal qan təzyiqinin artmasıyla yanaşı qan damarlarının divarlarında daralmaya səbəb olur və stress tez-tez təkrarlandığı təqdirdə artıq hipertoniya davamlı hal alır. Adrenalin hormonunun ifrazı ilə yanaşı xroniki stress vəziyyətində normadan artıq kortikoid hormonu ifraz olunur. Qaraciyər normalda orqanizmdəki kortokoid səviyyəsini nizamladığı halda, stress bu fəaliyyəti dayandırır və hədsiz miqdarda ifraz olunan hormon bütün orqanizmdə dövr edir. Tədqiqatlar bu halın immunitetin zəifləməsinə gətirib çıxardığı qeyd edir. Prosesin bu şəkildə davam etməsi müəyyən vaxtlarda mədə xorasının yaranmasına gətirib çıxara bilər. Çünki adrenalin və kortokoid arasında olan qarşılıqlı təsir nəticəsində adrenalin mədənin toxumasına zərər verir və bu xəstəliyin yaranmasına gətirib çıxarır. Bundan başqa, stress vəziyyəti astma, dəri iltihabı, yoğun bağırsağın iltihabı (kolit), revmatizm kimi xəstəliklərin yaranmasında əsas səbəblər kimi qeyd olunur. Son tədqiqatların nəticəsinə əsasən şəkər xəstəliyinin yaranmasını stimullaşdıran önəmli faktor və xərçəngin yaranmasına səbəb olan məqam stressdir.
- f) Stress və ürək xəstəlikləri – ürək xəstəliklərində qeydə alınan ani ölümlər bir çox hallarda stress, hədsiz gərginlik və depressiv epizodlarla paralel şəkildə görülür. Stress damarların daralması ilə ürək toxumasında qanın hərəkətinə maneə törədir və döş qəfəsində şiddətli ağrılar, ürək döyüntülərinin artma və ya azalması (taxikardiya və ya bradikardiya), həmçinin depressiya və təşvişli-nevrotik pozuntuların yaranmasına gətirib çıxarır. Ürək çatışmazlığı, infarkt, hipertoniya, hipotoniya, beyin-damar xəstəliklərinin yaranması ilə nəticələnir. Ürək-damar xəstəliklərinin yaranmasında ruhi problemlərin xüsusi yeri var.
- g) Stress və baş ağrıları – son tədqiqatların göstəricisinə əsasən ümumi əhalinin 80-90%-i baş ağrılarından əziyyət çəkir. Səbəblər arasında əsas faktor kimi stress göstərilir. Baş ağrısı, başda davamlı müşahidə olunan gərginlik və təzyiq hissi ilə təzahür edir. Küt ağrı, davamlı təkrarlanan və başı çələng kimi əhatə edən ağrı ilə müşahidə olunur. Ağrı bəzi insanlarda boyundan, bəzilərində isə alın və gözün üstündən başlayaraq başın iki tərəfinə yayılır. Ağrı başladığı müddətdən etibarən şiddətini artırır. İnsanın həm iş, həm də həyat keyfiyyətlərinə neqativ təsir göstərir. Bununla yanaşı migren tutmaları da tez-tez görülən stress faktorlu narahatlıqlardandır. Hər başağrısı migrenə aid olunmur. Ümumi əhalinin 8-10%-ni əhatə edir. Əsasən bir-birini əvəz edən ağrı tutmalarından ibarət, iştahasızlıq, titrəmə, qusma kimi hallarla görülən xəstəlikdir. Bu insanlar əhvalsız, bitkin və depressiv görünüşə sahibdirlər. Tutmanı keçirdiyi dönəmlərdə heç kimlə ünsiyyət qurmaq istəmirlər. Hər hansı fikir ifadə etməkdə və qərar qəbulundə çətinlik yaşayırlar. Koqnitiv funksiyalarında müəyyən pozuntular ortaya çıxır.
- h) Stress və şəkər xəstəliyi – tədqiqatlar, stressin şəkər xəstələrində qandakı glikozanın miqdarını artırdığını və bunun da göz, böyrək və sinir sistemində fəsadlar yaratdığını göstərir. Stress şəkər xəstələrində doğru qidalanmağın qarşısını aldığı kimi xəstələrin idmanla məşğul olmasına da mane olur.
- i) Stressin dəri üzərindəki təsirləri – əsasən piqment ləkələrin yaranmasına gətirib çıxarır. Həmçinin dəridə çapıqlar da ağır stress vəziyyətlərində yarana bilər.
Psixoloqun sözlərinə görə stressin terapiyasında ilkin addım stress yaradan faktorları araşdırmaq və onların fiziki təsirini azaltmaqdan ibarətdir:
“İlk öncə mühit və həyat stili dəyişdirilməli, sosial fəaliyyətlərə yönləndirilməlidir. Yanaşı digər psixoloji narahatlıqlar müşahidə olunarsa medikamentoz terapiya və psixoloji konsultasiya paralel şəkildə tətbiq olunmalıdır”.
