Uşaqların şəxsiyyəti doğulduğu gündən əvvəl ailəsi, sonra isə yaşadıqları mühit tərəfindən formalaşmağa başlayır. Xüsusilə 0-6 yaş arası məktəbəqədər dövrdə uşaqların sahib olacağı xüsusiyyətlərin əsasını ailə təşkil edir. Uşaqlar valideynlərini müşahidə edib təqlid etməklə, yəni onları örnək götürməklə inkişaf edirlər. Bu səbəbdən valideynlərin övladlarına qarşı doğru və ya yanlış münasibəti son dərəcə əhəmiyyətlidir. Ailə cəmiyyətin əsasını təşkil edən ən kiçik strukturdur. Bu quruluşun daha sağlam və güclü olması ailədaxili ünsiyyətdən, yəni valideyn-övlad arasında sağlam ünsiyyətdən başlayır. Ona görə də valideynlərin övladlarına qarşı davranış və münasibəti ən təməl elementdir.
Demokratik valideyn tutumu
Valideynlər uşağın əsas ehtiyaclarını qarşılamaqla yanaşı, övladına da sevgi nümayiş etdirirlər. Bu münasibəti mənimsəyən ailələrdə uşağa fikrini bildirmək üçün şərait yaradılır, qərar verilərkən uşağın rəyi nəzərə alınır. Uşağın yaşına uyğun olaraq məsuliyyət verilir. Ailə uşağa istedadını üzə çıxarmaq üçün imkan yaradır. Demokratik ailənin sərt qaydaları yoxdur, müəyyən məhdudiyyətlər, prinsipləri var. Uğurlar mükafatlandırılır, uğursuzluqlar cəzalandırılmır. Demokratik ailə mühitində böyüyən uşaqlar rahat, müstəqil, özünü ifadə etməyi bacaran, təşəbbüskar, məsuliyyəti öz üzərinə götürməyi bacaran və inkişaf etmiş təməl etimad duyğusu olan uşaqlardır.
Həddindən artıq qoruyucu valideynlik münasibəti
Həddindən artıq qoruyucu valideynlik rəftarını mənimsəyən valideynlər övladına müdaxiləçi bir şəkildə yanaşır və övladına daim nəzarət edir. Uşaq daim valideynlərinin maneələri ilə qarşılaşır. Valideynlər uşağa özünü tanımaq, inkişaf etdirmək imkanı vermir. Uşaq valideynlərdən asılı olur və tək başına hərəkət etməkdən qorxur. Bu vəziyyət çox vaxt ana və uşaq münasibətlərində özünü göstərir. Bunun səbəbi ananın özünü tənha hiss etməsidir. Bu uşaqlar müstəqil fəaliyyət göstərməkdə, istedadlarını üzə çıxarmaqda və sonrakı həyatda özlərini tapmaqda problemlər yaşaya bilərlər. Bu rəftarı mənimsəyən ana uşağın fərdiləşdirmə cəhdlərinin qarşısını alır. Ailəni tərk etməyin valideynləri narahat edəcəyi fikri ayrılmağı çətinləşdirir və günahkarlıq yaradır. Ailənin bu münasibəti yeniyetmənin müstəqil olmasına, özünü dərk etməsinə mane olur.
Həddindən artıq təzyiqçi valideynlik münasibəti
Həddindən artıq təzyiq göstərən valideyn övladına daim təzyiq göstərir. Uşağın şəxsiyyətinə məhəl qoymurlar. Uşaq onlara tabe olmadıqda fiziki zorakılıq, təzyiq göstərir, uşağı günahlandırır və ya cəzalandırırlar. Araşdırmalar göstərir ki, həddindən artıq təzyiq və nizam-intizamla böyüyən uşaqlarda özlərinə inam yoxdur. Bu münasibətlə qarşılaşan yeniyetmə həddindən artıq həssas, başqalarının təsiri altında qala və passiv xüsusiyyətlər göstərə bilər.
Uşaq mərkəzli münasibət
Övlad mərkəzli davranışı mənimsəyən valideyn övladı nə desə, onu yerinə yetirir və uşağın istəkləri valideyn üçün əmrdir. Valideynlər övladlarına tabe olur və onların liderliyini qəbul edirlər. İstədiyi hər şeyə sahib olan uşaq məktəb kimi bir mühitə girərkən uyğunlaşmaqda çətinlik çəkir və qaydalarla tabr ola bilmir.
Bu münasibət yeniyetməlik dövrünü əks etdirdiyi üçün yeniyetmə hər istəyinin dərhal yerinə yetirilməsini istəyən, ondan həzz alan, paylaşmağı bilməyən, ətrafı ilə münasibət qurmaqda çətinlik çəkən eqoist bir insana çevrilə bilər.
Laqeyd və biganə münasibət
Valideynlər tərəfindən uşağı təcrid və yalnız hiss etdirilməsidir.”Görülməyən” və tək qalan uşaqlarda aqressiv meyllər müşahidə oluna bilər.
Balanssız və qərarsız münasibət
Valideynlər qeyri-sabit davranırlar. Biri “hə”, digəri “yox” deyir. Valideynlərdən birinin qoyduğu qayda digər valideyn tərəfindən pozulur. Valideynlərlə uşaq arasında münaqişə yaranır. Bu zaman uşaqda daxili konfliktlərin yaranmasına səbəb ola bilər.
Güvənləndirici, dəstəkləyici, tolerant münasibət
Bu o deməkdir ki, valideynlər uşağa dəstək olur, ona arzu və istəklərini həyata keçirməsinə imkan verir, həm də müəyyən məhdudiyyətlər qoyur. Valideynlərinin tolerant münasibəti onun özünə güvənən bir fərd olmasına kömək edir. Sevgi və tolerantlıqla böyüyən uşaq öz istedadına bələd olur, özünü təkmilləşdirir. Belə bir mühitdə böyüyən uşaq əməkdaşlığa hazır, balanslı, xoşbəxt və mehriban olur.
Bu baxımdan övladınızla yaşadığınız fərqli problemlərin səbəblərindən birinin də rəftarlarınızla bağlı ola biləcəyini söyləmək səhv olmaz. Əgər uşağınızın emosional problemləri və davranış pozğunluqları varsa, müalicənin mühüm hissəsi valideynlərin rəftarlarını yoxlamaq və dəyişdirmək olacaq.
Psixoloq Sevilxanım Bunyatzadə
