Vitaminlər – üzvi birləşmələr olub, insan və heyvanların qidasının zəruri hissəsidir. Maddələr mübadiləsinin tənzimində çox cüzi miqdarda vitaminlər lazımdır. Canlı orqanizmlər vitaminsiz yaşaya bilməzlər. Vitaminlərin əsas mənbəyi bitki mənşəli qidalardır. Lakin onlar, həmçinin balıq və ət məhsullarında, süddə, yumurtada da vardır.
Qidanın tərkibində vitaminlər olmadıqda orqanizmin funksiyası pozulur və xəstəliklər-avitaminoz (sinqa,raxit,qanaxma,boyatmanın ləngiməsi) baş verir. Bəzi vitaminlər işığın, temperaturun və oksigenin təsirindən dağıldığından qəbul olunmuş belə qidada vitaminlər çatışmır və orqanizm vitamin çatışmazlığından əziyyət çəkir.
Vitaminlər iki qrupa bölünür:
a) suda həll olan (C vitamini və B qrupu vitaminlər),
b) yağda həll olan (A,D,E,K) vitaminləri aiddir.
Vitaminlərin kəşf olduğu tarixlər:
A vitamini – 1913.
B1 vitamini – 1910.
C vitamini – 1920.
D vitamini – 1920.
B2 vitamini – 1920.
E vitamini – 1922.
B12 vitamini – 1926.
B5 vitamini – 1931.
B7 vitamini – 1931.
B6 vitamini – 1934.
B3 vitamini – 1936.
B9 vitamini – 1941.
C-vitamini
C-vitamini-askorbin turşusu vitaminlərin ən geniş yayılmış forması olub, orqanizmin maddələr mübadiləsinin bir çox kimyəvi proseslərində iştirak edir. Askorbin turşusu oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarında, amin turşularının mübadiləsində iştirak edir. O, hormonların sintezində, sümük və qığırdaq toxumasının əmələ gəlməsində, yaraların sağalmasında zəruri maddədir. Askorbin turşusu qan yaranmasına təsir göstərir, zəhərlənmədən xilas olmaqda orqanizmə kömək edir.
Avitaminoz zamanı sinqa xəstəliyi əmələ gəlir. Sinqa zamanı nəfəs təngimə, fiziki zəiflik, tez yorğunluq, əsəbilik, yuxulama kimi hallar baş verir. Qan damarları kövrək olur və dəridə qanaxma başlayır, dişlərin dibi qanayır və tədricən tökülür. Xəstəlik, hətta, ölümlə nəticələnə bilir. Sinqa xəstəliyi C vitamini qəbul etməklə tezliklə müalicə olunur.
C vitamini bol olan bitkilər: itburnu, kələm, turp, bibər, pomidor, yaşıl soğan, yaşıl noxud, apelsin, limon, mandarin, alma, moruq və.s. həmçinin dalaq, qaraciyər, böyrəklərdə, beyində, at südündə C vitamini olur.
B vitamini
B qrupu vitaminlərinə çoxlu vitaminlər (B1, B6, B11, B12) daxildir.Onlar bitki və heyvan mənşəli bir çox məhsulların tərkibində olur.
B1 vitamini maddələr mübadiləsinin bir sıra proseslərinə təsir göstərir. O, orqanizmdə sinir fəaliyyətinin normallığı üçün zəruridir.Orqanizimdə bu vitamin olmadıqda ağır avitaminoz “beri-beri” (yuxusuzluq) xəstəliyi kimi təsvir edilir. B1 vitamini almamiş adamlarda 1-3 aydan sonra yüngül yorğunluq, arıqlama baş verir.
Bu vitamin orqanizmə çox zəruri olan nuklein turşuları sintezində və zülalların istifadə olunmasında iştirak edir. Orqanizmdə çatışmazlığı qanazlığına səbəb olur.
B1 vitamini bol olan bitkilər: buğdanın rüşeymi, arpa, paxla, düyü və vələmir yarması, qaraciyər, yumurta sarısı.
A vitamini
A vitamini bir sıra biokimyəvi proseslərdə iştirak edir. Ən çox gözün görmə qabiliyyətinə təsir göstərir. Onun çatışmazlığı toyuq korluğu xəstəliyinə səbəb olur. A vitamini, həmçinin orqanizmdə normal boy atma üçün zəruridir. Lakin çoxlu A vitaminin qəbulu da zarərli təsir göstərir.
A vitamini bol olan qidalar: qaraciyər, yer kökü, pomidor, qırmızı istiot, yonca və qoz.
E vitamini
E vitamini hormonların, xüsusən cinsiyyət hormonu sintezini gücləndirərək insan və heyvanın balavermə qabiliyyətini artırır.
E vitamini bol olan qidalar: dana əti, kərə yağı və yumurta sarısı.
D vitamini
D vitaminin çatışmazlığı uşaqlarda raxit xəstəliyinə səbəb olur. Bu zaman uşaq gec boy atır, skelet düzgün formalaşmır, yəni orqanizmdə fosfor və kalsium duzları mübadiləsi pozulduğundan sümüklərin tərkibində duzlar çatışmır. Belə uşaqların qıçları əyri olur, başı çox boyüyür, döş qəfəsi düzgün inkişaf etmir, qarın normadan çox böyüyür. Həmin uşaqlar zəif olduqlarından digər xəstəliklərə də tez tutulur. Bu vitaminin orqanizmdə çoxluğu da qorxuludur. Belə ki, bu zaman müxtəlif orqanlarda çoxlu kalsium toplanır.
Günəş şüasının təsiri altında da uşaqların orqanizmində D vitaminin əmələ gəlməsi güclənir. Beləliklə, vitaminlərlə tanışlıq göstərir ki. Onların orqanizmdə lazimi qədər olması maddələr mübadiləsinin normal getməsi üçün zəruridir. Deməli, hər bir adamın gündəlik qidasının tərkibində bütün lazimi vitaminlər olan yeyinti məhsulları təşkil etməlidir.
D vitamini bol olan qidalar: balıq yağı, qaraciyər, toyuq yumurtasının sarısı.
