Yeniyetməlik dövrü somatik dəyişikliklərlə başlayan və gəncin ictimai baxımdan yetkin kafiliyini qazanması ilə sonlanan bir dövrdür.

Yetkinlik dövrünün başlanğıcı da, sonlanması da kəslər arasında fərqliliklər göstərər. Bəzi yetkinlər daha erkən yaşlarda somatik olaraq inkişafa başlarkən bəziləri daha keç inkişaf edər. Qızlar ümumiyyətlə yetkinliyə oğlanlara görə bir iki il əvvəl girərlər. Ancaq həm qızlar arasında həm kişilər arasında genetik və bəslənmə xüsusiyyətlərindən qaynaqlanan fərqliliklər olacaq. Bu fərqlər yetkinlik dövrünün yaş sərhədlərinin olduqca elastik olmasına səbəb olar. Ümumiyyətlə, qızlarda yetkinliyin başlanğıc yaşı 11-13 ikən kişilərdə 14-16 yaşları arasında dəyişər.

Sürətli fiziki dəyişiklik  başlaması ilə birlikdə yetkinin dəyişən bədəninə ruhi olaraq uyğunlaşma müddəti başlayır. Bədənsəl inkişafa bağlı dəyişikliklər fərqli surətlərdə və sırada ortaya çıxa bilər. Bu fərdi fərqliliklər yetkinin ictimailəşmə müddətinə təsir edər. Erkən yetkinlikdəki problemlər ümumiyyətlə bu müddətlə əlaqəli olaraq ortaya çıxar.

YETKİNLİKDƏ ORTAYA ÇIXAN SOMATİK DƏYİŞİKLİKLƏR

® Sürətli boy uzanması (qızlar üçün ortalama 11 yaşında, kişilər üçün isə 14 yaş ətrafında sürətli boy uzanması dövrü başlayır. Yeniyetmə qısa müddətdə 10-20 sm. qədər sürətli şəkildə uzanar.

® Bu dövrdə bədən nisbətləri dəyişər. Əvvəl əllər və ayaqlar böyüyər, qollar və qıçlar uzanar.

® Oğlanlarda səs dəyişər, çatlayar və qalınlaşar.

® Bədən yağ paylaşımında cinsiyyətə xas dəyişikliklər ortaya çıxar, qızlarda çanaq bölgəsi genişləyərkən oğlanlarda sinə bölgəsində genişləmə olar.

® Oğlanlarda əzələ inkişafı sürətlənər.

® Dəridə yağlanma artar. Bu yağlanma sızanaqların ortaya çıxmasına səbəb olar.

® Qız və oğlan tipli tüklənmə başlar.

® Cinsi orqanlarda cinsiyyətə xas dəyişikliklər ortaya çıxar.

BƏDƏNSƏL DƏYİŞİKLİKLƏRƏ BAĞLI OLARAQ SIX GÖRÜLƏN PROBLEMLƏR

® Ehtiyyatsızlıq: Qol və qıçların ani uzanması, əzələ gücündəki dəyişikliklər yeniyetmələrin hərəkətlərini nəzarət etməsində çətinliklər yaradar.

® Boy uzanması ilə əlaqədar qayğılar: Yeniyetməlik dövründə eyni yaşdakı uşaqlar fərqli sürətlərdə və zamanlarda uzanarlar. Bu vəziyyət özlərini digərləri ilə müqayisə etmələrinə və inkişafları ilə əlaqədar qayğılar yaşamalarına səbəb olar.

® Bədəndəki ani dəyişikliklərin, sinələrin inkişafının ətrafdan fərqinə varılması qayğısı bəzi yeniyetmələrin bədənlərini gizləmə səyi içinə girməsinə, donqar dayanmağa və ya bol geyimlərə yönəlməsinə səbəb olar.

® Yemə pozuqluqları: Cəmiyyətin gözəlliyə bağlı normalarına uyğun gəlmə səyi bəzi yeniyetmələrin həddindən artıq sərt diyetlər etməsinə və fiziki inkişafı dayanma nöqtəsinə gətirən yemə pozuqluqlarının ortaya çıxmasına səbəb ola bilməkdədir.

® Səsi gizləmə: Səsdə ortaya çıxan çatlama bəzi gənclərin bu vəziyyətdən narahatlıq duymalarına və səslərini gizləmək üçün danışmaqdan qaçınmağa başlamasına səbəb ola bilməkdədir.

® Cinsi inkişafın gecikməsi ilə əlaqədar qayğılar: xüsusilə fiziki və cinsi inkişafı daha gec olan qrupdakı gənclər özlərini yaşıdları ilə müqayisə etdiklərində inkişaflarının gecikməsinə bağlı qayğılar yaşayarlar, özlərinə və cinsiliklərinə bağlı şübhələr duymağa başlaya bilərlər.

® Həddindən artıq özün fərqindəlik halı və buna bağlı ictimai çəkilmə: sürətli dəyişmə diqqətin bədəninə və özünə yönəlməsinə səbəb olar. Bəzi gənclər həddindən artıq dərəcədə özlərini nəzarət etməyə, bütün gözlər öz üstlərində kimi hiss edib narahatlıq duymağa  başlarlar.

ANA -ATALARIN BƏDƏNSƏL İNKİŞAF MÜDDƏTİNDƏ ORTAYA ÇIXAN PROBLEMLƏRƏ BAĞLI TUTUMLARI NECƏ OLMALIDIR?

® Ünsiyyət kanallarını açıq saxlamaq və inkişaf müddəti ilə əlaqədar danışmaq lazımdır. Eyni cinsiyyətdən valideynlərin öz inkişaf  müddətindən, hansı yaşda yetkinliyə girdiyindən, nə növ qayğılar yaşadığından da nümunələr verərək danışması ümumiyyətlə gənci rahatlaşdırar.

® Bu dövrdə bədən gigiyenası əhəmiyyət qazanar. Gəncə tətbiq edə biləcəyi praktik təkliflər vermək, ehtiyac duymağduğu vasitələri götürməsi və istifadə etməsi üçün yol göstərici olmaq lazımdır.

® Yeniyetməlik dövründə xüsusilə kalori ehtiyacı artar. Gəncin inkişaf edən sümükləri daha çox kalsium ehtiva edən qidalar qəbul etməsini tələb edir. Xüsusilə sürətli uzanma dövründə kişilərin gündə 2800, qızların isə 2400 kkalori qəbul etməsi təklif edilməkdədir.

® Bedensel quruluşa uyğun idmana yönəltmək. Bedensel inkişafı ən yaxşı dəstəkləyən vasitə nizamlı şəkildə tətbiq olunacaq fiziki fəaliyyətlərdir.

® Gəncə sağlamlığını qoruma mövzusunda nitqlər vermək yerinə ana atanın sağlam həyat fikirini şəxsən tətbiq edərək nümunə olması daha təsirlidir.

MƏNTİQİ İNKİŞAF

Gəncin düşüncə sahəsində ortaya çıxan dəyişikliklər bu dövrün ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindəndir. Yeniyetməlik dövrü, bu dövrdə beyində ortaya çıxan dəyişikliklərə bağlı olaraq adamın uşaqlığa görə daha geniş və çox ölçülü düşünə bilməsini təmin edən bir dəyişmə keçirdiyi və nəticədə yetkin tipi düşüncə bacarığı qazandığı dövrdür.

Bu dövrdə uşaqlıqdakı konkret düşünmənin yerini mücərrəd düşünmə bacarıqları alır. Beləcə gənc:

1. Sualları soruşar, fərqli ehtimallar üzərində düşünər.

2. Mücərrəd anlayışlar üzərində düşünər.

3. Öz düşüncələri üzərində düşünər

4. Başqalarının görüş bucağını anlaya bilər.

5. Eyni anlayışın yanında və qarşısında olaraq mübahisə edə bilər.

6. Ehtimallar üzərində düşünə bilər.

7.Fərqli vəziyyətlərdə fərqli tutumlar sərgiləyə bilər.

ANA-ATALARA DÜŞÜNCƏ İNKİŞAFINI DƏSTƏKLƏMƏ TƏKLİFLƏRİ:

Yeniyetməlik dövründə ortaya çıxan düşünmə bacarığı dəstəklənilməsi lazım olan bir xüsusiyyətdir. Gənc məntiq icra etməyi, sorğulamağı, plan etməyi, başqalarını görüş bucağını anlamağı bu yolla inkişaf etdirəcək. Buna görə ana ataların gəncin yeni inkişaf edən bacarığını dəstəkləməsi lazımdır.

® Gəncin fikirlərini səbirlə dinləmək, fikirlərinə dəyər verdiyinizi ifadə etmək əhəmiyyətlidir. Gəncin sizin inanclarınıza qarşı çıxdığı vəziyyətlərdə öz inanclarınızı sakin və məntiqli bir şəkildə müdafiə etməyə hazır olmalısınız. Sizinlə inanclarınız mövzusunda mübahisəsi hər zaman sizə qatılmadığı mənasına gəlməyə bilər.

® Gəncin öz bəyənmələrini və dəyər mühakimələrini inkişaf etdirməsini dəstəkləyin.

® Planlama bacarıqlarını inkişaf etdirməsini dəstəkləyin, bu mövzuda nümunə olun.

® Düşüncələr-duyğular və davranışlara fərqli yaxınlaşın, unutmayın ki “İnsan hər şeyi düşünə bilər, ancaq düşündüklərindən deyil etdiklərindən məsuldur”. Bu ayrı-seçkiliyi edə bilməniz gəncin də məsuliyyət sahəsini dəqiqləşdirə bilməsinə köməkçi olacaq.

İCTİMAİ DUYGUSAL İNKİŞAF

® Şəxsiyyət qazanımı yetkin üçün ən prioritetli mövzulardan biridir. “Mən kiməm” sualına cavablar axtarar.

® Avtonomluq qazanma ehtiyacı artar, valideyn nüfuzuna qarşı çıxar

® Yoldaşların əhəmiyyəti artar

® Qarşı cinsə maraq duyar, romantik əlaqələr qurular

® Nümunə götürdüyü, ideallaşdırdığı kəslərə bənzəmə səyi olar

® Öz yaşıd qrupunun normaları gənc üçün böyük əhəmiyyət daşıyar.

Bu dövrdə ana və ata ilə əlaqələrdə də dəyişikliklər olar. Gənclər gündəlik çətinliklərini duyğularını və problemlərini daha sıxlıqla anaları ilə paylaşarlar. Ata isə gələcəyə istiqamətli planların paylaşıldığı, fikir müzakirələrinin edildiyi, xüsusilə kişi yeniyetmələrin özünü qəbul etdirməyə çalışdığı adamdır. Qız uşaqlarla atalar arasındakı əlaqənin bu dövrdə daha məsafəli olduğu isə bütün dünyada edilən işlərdə ortaya çıxan bir tapıntıdır.

İCTİMAİ DUYGUSAL İNKİŞAFI DƏSTƏKLƏMƏYƏ İSTİQAMƏTLİ TƏKLİFLƏR

® Gəncin öz qərarlarını verməsini dəstəkləyin, doğru qərar vermək üçün üsul təklifin, öz düşüncənizi izah edin, nəticələri anladığından əmin olduqdan sonra seçkilərini öz etməsini dəstəkləyin.

® Mənimsəməsini istədiyiniz davranışlar mövzusunda nümunə olun

® Bir miqdar məsafəyə ehtiyacı olduğunda buna hörmət edin.

® Yaxşı bir yoldaş ətrafı meydana gətirmə mühiti təmin edin, yoldaşlarını tanıyın.

® Tərifdə və tənqiddə həddindən artığa qaçmayın, şəxsiyyətə deyil davranışa fokuslanın

® Müsbət davranışlarını öyün

® Sizə səhv gələn davranışları çox həyati bir səhvə səbəb olmursa fikirinizi söylədikdən sonra öz qərarına buraxın.

® Həyati səhvlərə mütləq maneə törədin.

® Öz gözləntilərinizi dürüstcə ortaya qoyunçancaq hər şərtdə sevginizin sürəcəyini də bildirin.

CİNSİ İNKİŞAF

® Yetkinlik, cinsi oyanış dövrüdür, cinsi duyğu və davranışlar üzərindəki basqının bir az azalması lazımdır.

® Bioloji inkişaf müddəti ictimai dəyər mühakimələri çərçivəsində mənalandırılar.

® Cinsi rolların qazanılmasında model alma əhəmiyyətli rol oynayar

® Qarşı cinslə yoldaşlıqlar insanın cinsəlliyin həyatındakı yerini fərqinə varması və cinsi rolları həyata keçirməsi üçün köməkçi olar

® Gənc bu dövrdə sevginin fərqli formaları ola biləcəyini öyrənər.

CİNSİ İNKİŞAF İLƏ ƏLAQƏDAR PROBLEMLƏR

® Cinsəlliyin ictimai dəyər mühakimələri çərçivəsində təzyiqlənməsi lazım olan bir xüsusiyyət hesab edilməsi, utanc və günahkarlıq duyğularının cinsəlliyə bağlı duyğularla birlikdə sıx şəkildə ortaya çıxması nəticəsini doğurar.

® Cinsəlliyin yalnız fiziki istiqamətiylə qəbul edilməsi, romantik yaxınlaşmanın yoldaşlıq etmədiyi əlaqələrin gənci zədələməsinə səbəb olar.

® Gəncin yaşıdları tərəfindən qəbul görmək məqsədiylə hazır olmadığı əlaqələr yaşaması öz mənlik hörmətinə mənfi təsir edər.

CİNSİ İNKİŞAFI DƏSTƏKLƏMƏYƏ İSTİQAMƏTLİ TƏKLİFLƏR

® Gəncin cinsi mövzularda doğru məlumatlanmasına uyğun şərtləri dəstəkləmək.

® Müsbət cinsi rol nümunələri təqdim etmək

® Özünün və bədəninin qiymətli olduğunu və gərəyində “xeyr” deməsini öyrətmək

® Cinsəllik mövzusunda öz dəyər mühakimələrini meydana gətirməsini dəstəkləmək, hazırlıqlı olmasını təmin etmək.

® Uyğun qarşı cins əlaqələrinə dəstək olmaq, uyğun tapmadıqları mövzusunda fikirlərini açıqca söyləmək ancaq son qərarı gəncə buraxmaq lazımdır.

® Qarşı cinslə normal yoldaşlıqlar, qrup içi yoldaşlıqlar qurması gəncin “xüsusi yoldaşlıqlar” qurmaq üçün ön hazırlıq etməsini təmin edər. Bu səbəblə qarışıq qruplar içində yer ala biləcəyi fəaliyyətləri dəstəkləmək lazımdır.

ŞƏXSİYYƏT İNKİŞAFI

® Gəncin ” mən kiməm” sualına cavab axtarma müddəti sonunda özü, əlaqələri və həyat forması ilə əlaqədar iç tutarlılığa sahib bir özlük nəzəriyyəsi meydana gətirməsidir. Özünün necə bir insan meydana gətirdiyinə bağlı qaydalar inkişaf etdirər, bu qaydaları sınayar, dəyişdirər ya da bunlara uyğun gəlməyə çalışar. Özünə baxışı gedərək bir bütünlük və davamlılıq qazanar.

® Şəxsiyyət duyğusuna paralel olaraq bir dünya görüşü inkişaf etdirər və bu çərçivədə öz dəyər mühakimələrini meydana gətirər.

Bu inkişaf müddəti gəncin zaman zaman qərarsızlıqlar yaşadığı, ana-atanın vərdiş etdiyindən çox fərqli davranış formaları sərgilədiyi, təcrübələr etdiyi bir dövr ola bilər. Bu dövr ümumiyyətlə gəncin yetkin tipi məsuliyyətlər götürməyə başlaması, yəni iqtisadi baxımdan və duyğusal baxımdan müstəqilliyini qazanması ilə sona çatar. Gənclər bu yetkinliyə fərqli yaşlarda çatarlar. Xüsusilə də təhsil müddətinin uzanması gənclərin məsuliyyət alma yaşının gedərək daha irəli atılmasına, daha uzun müddət ana-ataya iqtisadi baxımdan asılı qalmasına səbəb olmaqdadır. Ancaq ana-ataların bilməsi lazım olan ən əhəmiyyətli mövzu budur k,yeniyetmələr məsuliyyət götürməyə başladıqlarında çox vaxt gənclər öz ana-atalarına çox bənzər şəxsiyyətlər ortaya qoymağa başlayacaqlar.