2000-ci ildən etibarən, 2 avqust tarixi Azərbaycanda Milli Kino Günü kimi qeyd olunur. Azərbaycan kino sənətinin tarixi 1898-ci il iyunun 21-dən başlayır. İlk filmlər fotoqraf və nasir Aleksandr Mişon tərəfindən çəkilmiş xronika süjetləri (“Bibiheybətdə neft fontanı yanğını”, “Balaxanıda neft fontanı”, “Şəhər bağında xalq gəzintisi”, “Qafqaz rəqsi” və s.) və bir bədii kinosüjetdən (“İlişdin”) ibarət olub.
119 yaşı tamam olan Azərbaycan film tarixinin “Ən”lərini təqdim edirik. Burada “ən çox” təşbehinə cavab verəcək kino və kino xadimlərimizdən bəhs olunacaq:
Dünya üçün ən yaxşı Azərbaycan filmi
(Dünya kinematoqrafçılarının ötən əsrin birinci yarısı üçün hazırladığı siyahıya əsasən) – Dünya kinosunun 100 illiyi münasibətilə ən nüfuzlu kinoşünaslar arasında keçirilən sorğuya əsasən, Azərbaycanın “Mavi dənizin sahilində” filmi (1937) dünya kinosunun ən yaxşı 10 əsəri siyahısına daxil edilib. Bu fakt Moskvanın “Kinovedçeskiye zametki” jurnalının 1995-ci il, 27-ci nömrəsində işıq üzü görüb. Həmçinin, araşdırmaçı Ulduzə Qaraqızının “Azərbaycan filmlərinin yaranma tarixindən” adlı monoqrafiyasında da bu məqam öz təsdiqini tapıb. Film həmçinin keçirilən sorğular nəticəsində dünyaca məşhur kino xadimləri Berner Ayzenşits və Naum Kleymanın hazırladığı siyahıda ən yaxşı ekran əsəri kimi dəyərləndirilib.
Ən çox mükafat alan bədii film
Bu, rejissor Şamil Əliyevin ekranlaşdırdığı “Çölçü” filmidir. 2012-ci ildə çəkilən film hələlik, Azərbaycan kino tarixinin ən çox mükafat qazanan ekran əsəri kimi rekord müəyyənləşdirib. Dünyanın beş qitəsini gəzən, 40-a yaxın ölkədə keçirilən festivalda iştirak edən “Çölçü” ümumilikdə 30 beynəlxalq mükafatın sahibidir.
Ən çox beynəlxalq nümayişi olan Azərbaycan filmi
Dahi Üzeyir Hacıbəylinin qələm məhsulu olan “Arşın mal alan” iki dəfə 1945 və 1965-ci illərdə ekranlaşdırılıb. Xarici ölkələrdə ən çox nümayiş etdirilən Azərbaycan filmidir. “Arşın mal alan” 136 ölkədə nümayiş etdirilib, 86 dilə tərcümə edilib.
Son illərin ən iddialı sənədli filmi
Rejissor Rüfət Əsədovun çəkdiyi “Kənddə sonuncu yəhudi” filmi son illərin ən iddialı sənədli ekran əsəri sayılır. Film hələlik cəmi iki ölkədə – İsrail və ABŞ-da nümayiş etdirilsə də, hər ikisində əsas mükafatın sahibi olub. Sənədli filmin bundan sonra da qatılacağı festivallardan uğur qazanacağına şübhə yoxdur.
Ən faciəli Azərbaycan filmi
Bu, müharibə mövzusunda çəkilən “Mən ki gözəl deyildim” filmidir. Texnikanın zəif inkişafı və ondan istifadənin səriştəsizliyi səbəbindən film çəkilişlərinin birinci etapında faciə yaşanıb. II Dünya Müharibəsindən bəhs edən filmdə döyüş səhnəsi çəkilən zaman pirotexniklərin səhvi üzündən çəkiliş heyətinin olduğu qayıq partlayır. 4 nəfər həlak olur, bir neçə nəfər isə ağır yaralanır. Həlak olanların arasında filmin rejissorlarından biri Ramiz Əsgərov, rejissor köməkçisi və başqa iki texniki işçi də olub. Ağır yaralananlardan biri isə sonradan çox tanınmış rejissora çevriləcək Rasim Ocaqov idi. Rasim Ocaqov həmin filmdə operator kimi çalışıb. Amma partlayışdan sonra birmənalı olaraq filmdən imtina edib…
Partlayışdan sonra filmin çəkilişləri dayandırılır. Bəzi aktyorlar və yaradıcı heyət üzvləri filmdən imtina edir.
Ən şanssız Azərbaycan filmi
Bu, ilk versiyası 1929-cu ildə lentə alınan “Sevil” filmidir. Dahi Cəfər Cabbarlının ssenari müəllifi olduğu və rejissorluq etdiyi film əslində, Azərbaycan kino tarixinin məhək daşı olmalı idi. Lakin olmadı. İlk azərbaycanlı aktrisanın – İzzət Orucovanın çəkildiyi film həqiqətən də böyük tarixdir. Təsəvvür edin, elm xadimi olan Sevil xanımı (o, həm də Azərbaycanın ilk qadın akademiklərindən olub) şəxsən Cəfər Cabbarlının özü bu rol üçün seçib, zor-bəla ilə onu razı salıb. Çünki ona qədər kinoda heç bir müsəlman aktrisası çəkilməmişdi. Çəkilişlərdə təcrübəsiz xanımla çox zəhmət çəkib, onu çox danlayıb. Lakin heyhat, film sonradan kimsənin yadında düşmədi. Repressiyadan sonra Cəfər Cabbarlıya da münasibət dəyişmişdi. Yalnız 1963-cü ildə, nisbi yumşalma dövründə filmi ikinci dəfə ekranlaşdırmaq üçün plana saldılar. Yenə də baş tutmadı. Sən demə, köhnə xatirələr unudulmurdu. Plan Komissiyasının üzvləri əvvəlcə filmi qəbul etsələr də, ən son anda siyahıdan çıxarmağa nail olurlar. İzzət Orucova, Ağasadıq Gəraybəyli, Mustafa Mərdanov kimi aktyorların əmanəti olan film təxirə salınır.
Amma bu da hələ son deyildi. Filmin üçüncü uğursuzluğu qarşıda idi. 1970-ci ildə Leninin ölümünün 40-cı ildönümü münasibətilə film plana salınır. Lakin bütün diktə mərkəzdən edilir. Peşəkar aktyorların əvəzinə Fikrət Əmirovun “Sevil” operasında çıxış edən opera müğənniləri filmə dəvət alır. Bircə Həsən Məmmədov Balaşı canlandırır. Təkcə bu fakt filmin nə dərəcədə uğursuz olmasına kifayət idi. Nəticədə, “üçüncü Sevil” də uğur qazana bilmir. Dahi Cəfər Cabbarlının böyük arzusu- “Sevil”i ölkə xaricindən o tərəfdə tanıtmaq istəyi- bu dəfə də baş tutmur.
Ən çox xəyal qırıqlığı yaradan Azərbaycan filmi
Mirzə Cəlilin “Ölülər” pyesinin motivləri əsasında çəkilən “O dünyadan salam” filmi müəllifinə ən çox xəyal qırıqlığı yaşadan film kimi tarixə düşdü. Tofiq Tağızadə xeyli film çəksə də, nədənsə bu filmin beynəlxalq uğur qazancağına çox inanırdı. O, hətta ekran əsərindən gəlir qazanmaq üçün onu televiziyalara verməyəcəyini, birbaşa kinoteatrlara kommersiya məqsədilə təklif edəcəyini də demişdi. Təəssüf ki, film heç Azərbaycanda da uğur qazanmadı. Kino fədaisi olan rejissor bu filmdən sonra sənətdən küsdü. Filmin televiziyada nümayişinə icazə vermədi. Ondan sonra daha heç bir film də çəkmədi.
Ən “bəxtli” Azərbaycan filmi
“Güllələnmə təxirə salınır” filmi yalnız möcüzə nəticəsində “sağ qalıb”. Maddi çatışmazlıq səbəbindən çəkilişləri on il müddətinə təxirə salınan filmin rejissoru Ələkbər Muradov onu yenidən diriltmək istədikdə əvvəllər çəkilən lentləri tapa bilmir. Uzun çək-çevirdən sonra filmin yazıldığı lentlər Moskvada tapılır. Lakin necə? – Rejissor kinostudiyanın zirzəmisindən min bir çətinlik hesabına tapdığı lentlərin yararsız hala düşdüyünü görür. Artıq kimsə inanmırdı ki, onlar nəyəsə yaraya biləcək. Amma rejissor inamını itirmir. Lentləri uzun fasilədən sonra yararlı hala gətirir. Nəticədə bu gün də maraqla izlınilən əmircanlı Xan haqqında filmi bizə qaytarır.
Oskarın qısa siyahısına ən real namizəd olmuş Azərbaycan filmi
Bu, yuxarıda haqqında danışdığımız “Çölçü” filmidir. Filmin əsas uğuru ilk dəfə olaraq nüfuzlu “Oskar” mükafatının “Ən yaxşı xarici film” nominassiyasına təqdim edilərək, uzun siyahıya düşməsidir. Filmin rejissoru Şamil Əliyevin vaxtilə bu sətirlərin müəllifinə verdiyi müsahibədə “Çölçü”nün “Oskar”ın qısa siyahısının bir addımlığında olduğunu, lakin müəyyən səbəbdən ora düşə bilmədiyini vurğulayıb
Ən çox filmə çəkilən 3 Azərbaycan aktyoru
Xalq artisti Şahmar Ələkbərovun adıyla bağlı 148 ekran işi var. Təbii ki, bunların hamısı onun çəkildiyi bədii filmlər deyil. Bu rəqəmə aktyorun çəkildiyi bədii və sənədli filmlər, ondan bəhs edən sənədli proqramlar, rejissor kimi çəkdiyi bədii və sənədli filmlər, ən nəhayət səsləndirdiyi filmlər daxildir.
Rasim Balayevdə bu rəqəm 113, Həsən Məmmədovda isə 73-dür.
Xarici ölkələrdə ən çox filmə çəkilən aktyor
Bu aktyorumuz, Xalq artisti Tariyel Qasımovdur. O, Türkmənfilm, Tacikfilm, Özbəkfilm, Mosfilm, DEFA (Almaniya) studiyalarında aşağıdakı filmlərə çəkilib:
“Rüstəm və Söhrab”(Tacikistan), “Qızıl rəngi” (Türkmənfilm), “Çilidə gecə” Mosfilm), “Əlvida, yaşıl yay” ( Özbəkfilm), “Həyatın mənası” (Özbəkfilm, 2 seriyalı), “Odlu yollarla” (Özbəkfilm, 17 seriyalı), “Sahib” (Özbəkfilm), “Sonya raport verir” (DEFA, 2 seriyalı).
Filmlərə ən çox mahnı bəstələyən bəstəkarlarımız
İlk yerin sahibi böyük bəstəkar Emin Sabitoğludur. O, bədii film, televiziya filmləri və sənədli film – proqramlara ümumilikdə 91 musiqi bəstələyib. Tofiq Quliyevdə bu rəqəm 71-ə, Polad Bülbüloğluda isə 50-ə çatır. (Modern.az)
