Son zamanlar  dünyanın bütün ölkələrində  təhsil müəssisələrində müşahidə olunan ən qabarıq problemlərdən biri təhsilalanların təzyiq və aqressiv davranışların hədəfi olmasıdır.  Onlardan biri son vaxtlar leksikonda  yer almış bullinqdir (bullying).  İlk dəfə 1985-ci ildə Böyük Britaniyada işlədilən bu termin  bu mövzuda ilk tədqiqat işləri üzə çıxdıqdan sonra XX  əsrin əvvəllərində geniş işlək qazanıb. 

Bütün uşaqlar gec-tez bullinqlə rastlaşırlar: ya qurban,   ya incidilən şəxs və ya şahid kimi, yəni  həm onlayn, həm də reallıqda. Bütün bu rollar uşağın şəxsiyyətinə dağıdıcı təsir  göstərir. Əgər siz öz həyatınızda heç vaxt digər, daha güclü və ya daha çox səlahiyyət sahibi olan  insan tərəfindən sistematik təqib və ya başqa zorakılıq hiss etməyibsinizsə,  sizə belə görünə bilər ki, bullinq xırda şeydir. Bununla belə, ABŞ  Təhsil  Departamentinin məruzəsinə əsasən, 12 yaşdan 18 yaşadək hər dörd uşaqdan biri  son məktəb  ili ərzində bullinqin qurbanı olub.  Qərb mənbələrinin məlumatına görə, 14 yaşa qədər şagirdlərin 50%-i məktəbdə təqiblərə məruz qalır. Yeniyetmə yaşında isə bu faiz dərəcəsi enir.

Psixoterapevt  Cennifer Fridin sözlərinə görə, bullinq   yalnız  qəzəb və alçaldıcı hərəkət deyil.

Bullinq təkrarlanmaq və qurbanını qorxu və stress vəziyyətində qoymaq  tendensiyasına malikdir.  Oxşar effekti bullinq   həm də baş verən aqressiv hadisələrin şahidləri olanlara qarşı da  göstərir. Əgər uşaqlar dalaşıblarsa və ya hətta kimə qarşı nalayiq sözlər işlədiblərsə, və ya bir dəfə “öz komandası”ndan kimisə çıxardılarsa,  bu,  bullinq kimi təsnif edilmir. Amma əgər uşaq kollektivində cəzasız zorakılıq  mədəniyyəti formalaşırsa, onda bu onlarda başqaların alçaldılmasının mümkünlüyü  hissini yarada bilər. Bullinqin qurbanları məktəb gəzişə,  təhsildən yayına bilərlər,   uşaqlıq dövründə yaşanmış əzablar isə onun yaşlı həyatına da ziyan vura bilər.  Bullinqin qurbanları olmuş  şagirdlər yaşlı həyatlarında da daha çox xəstələnir və psixoloji problemlərə malikdir. Nəticələr ən dağıdıcı ola bilər. Biz hamımız bullinqin qurbanları haqqında eşitmişik, hansılar ki, buna görə intihar ediblər.

Məktəbdə bullinq nədir və onunla necə  mübarizə aparmaq olar? Bullinq – bu, bir uşağın  başqaları tərəfindən təqib olunması, aqressiv davranışdır ki,  son illərdə məktəblərdə tez-tez yayılmışdır.

Bullinqə təkan verən nələrdir?

Şagirdlər arasında zorakılıq hadisələri həmişə məktəbin  bir hissəsi olub,  ancaq indi onlar  daha çox gözə çarpır.

Rusiya məktəblərində bu sahədə tədqiqatlar 2000-ci illərin sonunda başlayıb. Aşkar olunub ki, bullinq kütləvi hadisədir. Belə, 2010-cu ildə tədqiqatçılar müəyyən ediblər ki, 11 yaşa qədər 22% oğlan və 21% qız həmyaşıdları tərəfindən təhqirlərə məruz qalıblar. Moskvada 1200 şagird arasında keçirilmiş sorğudan məlum olub ki, onların 78 faizi oxuduqları məktəbdə bullinqin şahidi olublar. Yeniyetmələr arasında isə bu rəqəm müvafiq olaraq 13 və 12% təşkil edir.

Norveçdə isə   oğlanların 11,  qızların isə  2,5  faizi bullinqlər kimi öz həmyaşıdlarına qarşı aqressiv davranışda olduqlarını etiraf ediblər. Hazırda bullinq üzrə tədqiqatlar ABŞ, Fransa, Britaniya, Finlandiya, Cənubi Koreya kimi  ölkələrdə aparılır.

Ukraynada isə vəziyyət daha acınacaqlıdır. Ölkədə 10 uşaqdan 8-i bullinqin  qurbanı olurlar. Bu hadisələrin başlanmasına təkan verən isə aşağı sinif şagirdlərinə qarşı münasibətdən qaynaqlanır, məsələn yuxarı siniflərin şagirdləri onların aəlindən mobil telefonları alırlar.   11-15  yaşlı uşaqlar arasında isə l dedi-qodular, alçaldıcı zarafatlar və boykot  halları geniş yayılmışdır.

Psixoloq Svetlana Krivtsovanın sözlərinə görə, başqalarına qarşı aqressiv davranış, alçaldıçı davranışları  həmişə bir şəxs  öz nüfuzunu təsdiq etmək, əylənmək və ya hər hansı marağı naminə edir.

Digər uşaqlar isə  bullerin  hərəkətlərini  müşahidə edərək, ya onlara məhəl qoymur,  ya qəzəblənir, yada müdaxilə etməyə çalışırlar.  Ancaq görəndə ki,  bu cür davranışın  qurbanı müqavimət göstərmir, müəllim isə onların təşəbbüsünü dəstəkləmir, onda uşaqlar acizlik hiss edir və onların əhvali-ruhiyyəsi  qurbana qarşı şəfqətdən qıcıqlanmaya və laqeydliyə qədər  dəyişə bilər.

Bullinqin və mobbinqin (daha az radikal təhqirlər) əsas əlamətləri bunlardır:

– Təcavüzkar  və onun qurbanının güclərinin bərabərsizliyi;

– Zorakılığın təkrarlığı;

– Qurbanın kəskin emosional reaksiyası.

Ən çox bullinq halları o məktəblərdə olur ki, orada şagirdlər laqeyddir və məyusdurlar,  onların tələbatları heç kimi tərəfindən tanınmır və  təmin edilmir.  Dərs buraxma və ya vandalizm halları ilə müqayisədə insan  şərəfinin təhqirinin daha ağır pozuntu hesab edildiyi yerlərdə  bullinqə nadir hallarda rast gəlinir.

Son zamanlar isə internet-təqib (kiberbullinq)  – internet, elektron poçt, SMS və s. vasitəsilə təqib də geniş yayılıb.

Səs-küylü zorakılıq  hadisələri

Bullinqin  ən açıq nümunələrindən biri Ukrayna məktəblərindən birində baş vermişdi. Ukraynada  UNICEF üçün aparılmış tədqiqatlara əsasən məktəblilərin 89%-i bullinqlə  rastlaşırlar.
İki yeniyetmə qız həmyaşıdları olan  iki  qızı döymüşdür.  Hadisəni görən digər uşaqlar münaqişəyə  heç cür mdaxilə  etməmiş, əksinə qızları qarşdurmaya həvəsləndirmiş və baş verənləri videoya çəkmişlər.   Yalnız bir təqaüdçü qoca bu hadisəni evinin pəncərəsindən görərək polis çağırmış və qızları xilas etmişdir.  Daha bir məktəbdə isə VII sinif şagirdləri öz yoldaşlarını döyərək videoya çəkib və internetə yerləşdiriblər.  Kənardan keçənlər isə  qarın nahiyyəsi və ayaqlarından döyülən uşağa köməklik göstərməyiblər. Odessa səhərində isə bu cür aqressiv hadisələrdən sonra 15 yaşlı  oğlan ölüb. Ölüm səbəbi  məktəbdə fasilə zamanı uşağın  qarın nahiyyəsindən aldığı travma olub.

Bullinqə məruz qalanlar

Bir tərəfdən, biz nədən ehtiyat edirik, onu görmək istəmirik. Digər tərəfdən uşaqlar özləri tez-tez bizdən həqiqəti gizlədirlər və özlərini elə göstərirlər ki, hər şey yaxşıdır.  Bəzən valideynlər hiss edirlər ki, uşaqda hər şey heç də qaydasında deyil, ancaq nəyisə tapa və ondan yaşışa yapışa bilmirlər.

Valideynlər  sayıq olmalıdır, əgər uşaq:

– öz ünvanına tez-tez təhqiredici mesajlar alır, onu dəfələrlə incidir və lağa qoyurlar;
– başqa uşaqlara tabe olmağa meyillidir;
–  özünü fiziki zorakılıqdan qoruya bilmir;
– evə üzündə göy ləkələr, sıyrıntılar, cırılmış geyimdə gəlir və buna anlaşılan izahat verə bilmir;
– heç vaxt qrup oyunlarında iştirakı qəbul etmir;
–  tez-tez oyuna və ya komandaya dəvət olunan sonuncu şagird olur;
–  daimi dostlara malik deyil, sinif yoldaşları tərəfindən daim  “sevilməyənlər”  siyahısına düşür;
– fasilələrdə öz həmyaşıdları ilə oynamaq əvəzinə böyüklər yanında dayanmağa çalışır;
– sinifdə lövhə qarşısında cavab verərkən çətinlik çəkir;
– məktəbə getməkdə qorxu və ya güclü həvəssizlik əlamətləri göstərir, sinifdənxaric məşğələlərə qatılmaq istəmir;
– məşğələlərə  marağını itirib.

Bundan başqa, bullinqə məruz qalan uşaqlarda stress tez-tez özünü fizioloji aspektdən göstərir: onlar iştahanı itirir, gecə qarabasmalarıyla  əzab çəkir, yuxuda ağlayırlar, baş ağrıları onlara əziyyət verir. Bəzən onlar fiziki cəhətdən özlərinə zərər yetirə bilərlər.

Aqressiv təqibin qurbanı güclü və ya bacarıqlı olub-olmasından asılı olmayaraq  istənilən uşaq ola bilər.  Ancaq əksər hallarda  bu cür davranışların  qurban olanlar digərləri arasından daha çox seçilənlərdir  (qəribə geyim tərzi olan, özünü qəribə aparan, pintidir və ya qeyri pintidir). Həmçinin potensial qurbanlar  özündən tez çıxan, emosiyalara asan təslim olanlar ola bilər.

Bullinqlər  isə  qadağalarsız  böyüyən və valideyn   nüfuzuna məhəl qoymayanlardır.

Belə uşaqların əksəriyyətində böyüklərin diqqət və  etimadı çatışmır. Onların əksəriyyətində xarakterin parlaq ifadə edilmiş narsisstik xüsusiyyətləri özünü göstərir.  Onlara bütün hallarda başqa insanlar  hesabına özünü təsdiq etmək, şəxsi üstünlüyünü sübut etmək lazım olur.

Nə etməli ?

Uşaqlara  vəziyyəti müstəqil həll etməyə çalışmaq lazım deyil, axı bullerlə ümumi dil tapmaq həmişə mümkün deyil.   Bundan ötrü daha yaxşı olar ki, valideynlərə,  müəllimlərə və ya  uşağın etibar etdiyi böyüklərə müraciət etmək lazımdır.

Əgər sizin uşağınızı ələ salırlarsa, siz valideyn kimi, uşağın şikayətlərini diqqətlə dinləməli və buna ciddi yanaşmalı, qulaqardına almamalısınız. Valideynlərin dəstəyi sayəsində uşaqlar  məktəbdə üzləşdikləri problemləri daha asan yaşaya bilərlər.  Həmçinin məktəb müəllimlərinə müraciət etmək və onların diqqətini bu problemə yönəltmək lazımdır.  Ən kritik vəziyyətdə polisləri cəlb etmək və hətta təhsil yerinin dəyişilməsi haqqında düşünməyə də  dəyər.

Müəllimlərə isə öz fiziki üstünlüklərini  göstərmək yox, onlarla danışmaq lazımdır. Bundan başqa, bullinqlərin  hiylələrini təkcə müşahidə etmək olmaz, axı ona  tamaşaçılar da lazımdır ki,  maksimum dərəcədə əyani davranış  göstərə bilsin. Dərsdə bullinqlərin  hiylələrini gördükdə  məşğələlərdən yayınmaq və diqqəti  bullinqlərdə cəmləşdirməklə onu tədris prosesinə cəlb etməyə çalışmağa nail olunmalıdır.

Ancaq yadda saxlamaq lazımdır ki,  hətta ən xırda aqressiblik təzahürünə qarşı göz bağlamaq olmaz, çünkü yalnız ümumi səyləri birləşdirməklə və vaxtında ona diqqət yönəltməklə vəziyyəti araşdırmaq olar.