Son illərdə sosial təşviş (sosial anksiyete) pozuntusu həm gənclər, həm də yetkin yaşlı insanlar arasında daha çox müşahidə olunur.

Bu vəziyyət, insanın sosial mühitdə başqaları tərəfindən qiymətləndirilmək və ya tənqid olunmaq qorxusuna əsaslanır.

Belə insanlar sosial münasibətlərdən qaçmağa, ictimai yerlərdə danışmaqdan çəkinməyə meylli olurlar.

Mənim fikrimcə, bu hal yalnız emosional gərginlik deyil, həm də insanın özünüifadə, mənsubiyyət və sosial əlaqə ehtiyaclarını zədələyən bir prosesdir.

Təcrübəmə əsaslanaraq söyləyə bilərəm ki, sosial təşviş yaşayan insanların çoxunda bu vəziyyətin kökündə uşaq yaşlarından gələn qiymətləndirilmə qorxusu, mükəmməllik tələbi və ya sosial travmalar dayanır.

Ekspozisiya terapiyası nədir?

Elmi ədəbiyyatda ekspozisiya terapiyası kognitiv-bihevioral terapiyanın (KBT) ən təsirli üsullarından biri hesab olunur.

Bu metod insanı qorxduğu və ya narahatlıq doğuran situasiyalarla tədricən və nəzarətli şəkildə qarşılaşdırır.

Əsas məqsəd beynin qorxu reaksiyasını yenidən “öyrətmək”, yəni situasiyanı real təhlükə kimi qəbul etməməsini təmin etməkdir.

Mən deyərdim ki, ekspozisiya terapiyası — qorxunu inkar etmədən, onu tanımaq, hiss etmək və idarə etməyi öyrədən elmi baxımdan dərin bir prosesdir.

Sosial təşvişdə tətbiq olunan əsas ekspozisiya üsulları

1) Tədrici ekspozisiya (gradual exposure)

Təcrübəmə əsasən, sosial qorxularla birbaşa deyil, mərhələli şəkildə üzləşmək daha təhlükəsiz və effektlidir.

Məsələn, əvvəlcə tanımadığınız biri ilə sadə salamlaşmaq, daha sonra qısa söhbət qurmaq, və nəhayət, ictimai çıxışlar zamanı rahat davranmaq.

2) Qorxu iyerarxiyasının yaradılması

Pasiyentlə birgə sosial vəziyyətlər “ən az qorxu doğuran”dan “ən çox təşviş yaradan”a qədər sıralanır.

Hər mərhələdə insanın adaptasiya qabiliyyəti möhkəmləndirilir.

3) Rol oyunları və simulyasiya

Terapevtik şəraitdə sosial vəziyyətlər sanki “təcrübə” kimi canlandırılır.

Bu, həm emosional desensibilizasiya, həm də özünə inamın bərpası baxımından çox faydalıdır.

4) Reallıqda ekspozisiya (in vivo exposure)

İnsan real həyatda narahatlıq doğuran situasiyalara daxil olur — məsələn, ictimai nəqliyyatda sual vermək, toplantıda fikir bildirmək.

Bu üsul ən güclü nəticəni verir, amma peşəkar müşayiət tələb edir.

5) Vizual ekspozisiya və təsəvvürlə iş

Pasiyent qorxduğu vəziyyəti zehində canlandırır, oradakı davranışını və hisslərini müşahidə edir.

Beyin üçün bu da real təcrübə kimi qəbul olunur və qorxu reaksiyası zəifləyir.

Elmi əsaslar və neyropsixoloji mexanizmlər

Araşdırmalara görə, ekspozisiya terapiyası zamanı beyindəki amigdala (qorxu mərkəzi) tədricən sakitləşir,

eyni zamanda prefrontal korteks (rasional düşüncə mərkəzi) daha aktiv olur.

Bu, emosional reaksiyaların tənzimlənməsinə, qorxunun reallıqdan ayrılmasına səbəb olur.

Təcrübəmə əsaslanaraq söyləyə bilərəm ki, davamlı ekspozisiya prosesi zamanı pasiyentlərdə təkcə qorxu səviyyəsi deyil, həm də özünə dəyər və sosial cəsarət hissi artır.

Dəstəkləyici metodlar

Ekspozisiya terapiyası çox vaxt aşağıdakı texnikalarla birgə tətbiq olunur:

* Nəfəs və bədənlə iş – parasimpatik sinir sistemini aktivləşdirərək sakitləşməni təmin edir;

* Mindfulness (diqqətlilik) – düşüncə və emosiyaları müşahidə etmə bacarığını artırır;

* Duyğusal gündəlik – pasiyentin öz emosional dinamikasını izləməsinə imkan verir.

Bu üsullar beyində yeni sinaptik əlaqələrin formalaşmasına və emosional elastikliyin artmasına kömək edir.

Nəticə

Mənim fikrimcə, sosial təşvişin müalicəsində əsas məqsəd insanın “qorxusuz olmaq” deyil, qorxunun içində sabit qalmaq bacarığını qazanmasıdır.

Ekspozisiya terapiyası məhz bu bacarığı formalaşdıran, elmi cəhətdən təsdiqlənmiş və praktik nəticələri sübut olunmuş bir üsuldur.

Əgər insan sosial vəziyyətlərdə təşviş, gərginlik və özünü dəyərsiz hiss edirsə — bu, zəiflik deyil, sinir sisteminin uzunmüddətli yüklənməsinin nəticəsidir.

Doğru terapevtik yanaşma ilə beyin bu yüklənmədən azad ola və yeni davranış modelləri formalaşdıra bilər.

Psixoloq M. Almara Ağaqızı

PRİM – Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzinin direktoru

(Psixoloqla əlaqə saxlamaq istəyənlər Bakı şəhəri, Zahid Xəlilov 48A, Elmlər m/st yaxınlığında yerləşən “PRİM” Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzinə müraciət edə və ya 050 777 80 04 mobil nömrəsi ilə birbaşa Almara Ağaqızı ilə əlaqə saxlaya bilərlər. Həmçinin @almara.melikova.aga_qizi instagram səhifəsi vasitəsi ilə də Almara xanımla kontakt yarada bilərlər.)