İnsan beyninin ən unikal xüsusiyyətlərindən biri ünsiyyət qurmaq və öz fikirlərini ifadə etmək qabiliyyətidir. Sözlər, cümlələr və danışıq vasitəsilə duyğularımızı və düşüncələrimizi paylaşırıq. Bəs heç düşündünüzmü, biz danışarkən beynimizdə hansı möcüzəvi proseslər baş verir?

Beyin, nitqin formalaşması və idarə olunması üçün inanılmaz dərəcədə mürəkkəb bir sistemə malikdir. Əgər beynin hər hansı bir hissəsində problem yaranarsa, nitq və ünsiyyət bacarıqları ciddi şəkildə pozula bilər. Məhz buna görə, loqopediya və nevrologiya ayrılmaz şəkildə bir-biri ilə bağlıdır. Loqopedlər təkcə artikulyasiya pozuntularını düzəltmir, həm də nevroloji problemlər nəticəsində yaranan nitq çətinliklərinin aradan qaldırılmasında mühüm rol oynayırlar.

Bu məqalədə beynin nitqə cavabdeh sahələrini, nevroloji xəstəliklərdən qaynaqlanan nitq pozuntularını və onların loqopedik terapiya ilə necə düzəldilə biləcəyini araşdıracağıq.

 Beyin və nitqin sirli əlaqəsi

Nitq, beynin müxtəlif sahələrinin harmonik iş birliyi nəticəsində meydana gəlir. Danışmaq üçün biz yalnız dilimizi, dodaqlarımızı və səs tellərimizi deyil, həm də beynimizin müxtəlif bölmələrini işə salırıq. Bu sahələrin hər biri özünəməxsus funksiyaları yerinə yetirir və nitqin axıcılığı, qavranılması və ifadə edilməsi üçün birlikdə çalışır:

 1) Broka sahəsi – Beyinin nitq mühərriki

Frontal payın sol yarımkürəsində yerləşən Broka sahəsi, nitqin motor aspektinə cavabdehdir. Bu bölgə nitqin düzgün tələffüz edilməsini və nitq əzələlərinin koordinasiyasını təmin edir. Əgər Broka sahəsində problem yaranarsa, insan danışmaqda çətinlik çəkər, lakin nitqi başa düşmək qabiliyyətini qoruya bilər.

 2) Vernike Sahəsi – Sözlərin daxili mənası

Temporal payın sol hissəsində yerləşən Vernike sahəsi nitqin məna baxımından işlənməsinə cavabdehdir. Bu sahə vasitəsilə eşitdiyimiz və oxuduğumuz sözləri anlayırıq. Vernike sahəsinin zədələnməsi zamanı insan axıcı danışsa da, cümlələr mənasız və nizamsız ola bilər.

 3) Motor Korteks – Nitqin fiziki hərəkəti

Beyinin ön hissəsində yerləşən motor korteks, nitq zamanı artikulyasiya aparatının (dil, dodaq, çənə) hərəkətlərini idarə edir. Əgər bu bölgə düzgün işləməzsə, insan sözləri tələffüz etməkdə çətinlik çəkər, hətta səsi qeyri-aydın ola bilər.

 4) Bazal Qanqliyalar və Beyincik – Nitqin tempini və axıcılığını idarə edən sistem

Beyin yalnız sözlərin yaradılması və ifadə edilməsi ilə məhdudlaşmır. O, həm də nitqin tempini, ritmini və ahəngini tənzimləyir. Kəkələmə və dizartriya kimi problemlər bu bölgələrin disfunksiyası nəticəsində meydana gələ bilər.

 Nevroloji problemlər və nitq pozuntuları

Beyində yaranan hər hansı bir struktur və ya funksional problem nitqin pozulmasına səbəb ola bilər. Bəzi nevroloji xəstəliklər isə doğuşdan və ya sonradan qazanılan nitq pozuntularına yol açır.

1. Afaziya – Nitqin “sönməsi”

Afaziya, beynin nitq sahələrinin zədələnməsi nəticəsində nitqin tam və ya qismən itməsi ilə xarakterizə olunur. Adətən insult, beyin travması və ya degenerativ xəstəliklərdən sonra meydana çıxır.

Broka afaziyası – Şəxs danışmaqda çətinlik çəkir, amma nitqi başa düşür.

Vernike afaziyası – Sözlər axıcıdır, amma mənası itir.

Qlobal afaziya – Həm danışıq, həm də başa düşmə qabiliyyəti ciddi şəkildə pozulur.

2) Dizartriya – Nitq əzələlərinin zəifləməsi

Dizartriya, beyindəki motor sistemin pozulması səbəbindən nitq əzələlərinin zəifləməsi və ya sərtliyə məruz qalması nəticəsində yaranır. Parkinson, serebral iflic və insult bu pozuntunun əsas səbəblərindəndir.

3) Apraksiya – Nitq hərəkətlərinin “qarışıqlığı”

Apraksiya zamanı insan nitq hərəkətlərini düzgün planlaşdıra bilmir. Broka sahəsinin zədələnməsi ilə bağlı olduğu üçün sözlər düzgün formalaşmır.

4. Kəkələmə – Beyində ritm dəyişikliyi

Kəkələmə sadəcə psixoloji bir problem deyil. Araşdırmalar göstərir ki, kəkələmə zamanı beynin sağ və sol yarımkürələri arasındakı əlaqədə disbalans yaranır. Stress və həyəcan bu problemi daha da dərinləşdirir.

 Nevroloji problemlərin loqopedik korreksiyası

Nitq pozuntularının müalicəsi üçün loqopedlər müxtəlif metodlardan istifadə edirlər. Nevroloji problemlərə əsaslanan nitq çətinliklərinin aradan qaldırılması üçün aşağıdakı üsullar tətbiq edilir:

1. Loqopedik nitq terapiyası:

Artikulyasiya məşqləri

Nəfəs texnikaları

Səs və intonasiya məşqləri

2. Beyin və sinir stimulyasiyası

Xüsusilə dizartriya və apraksiya zamanı sinir yollarını aktivləşdirmək üçün istifadə olunur.

3. Alternativ kommunikasiya yanaşmaları

Afaziya və ağır dizartriya hallarında jest dili, yazılı ünsiyyət və vizual metodlardan istifadə edilir.

4. Psixoloji dəstək

Kəkələmə və afaziya zamanı stress və həyəcanın idarə edilməsi üçün psixoterapevtlərlə əməkdaşlıq vacibdir.

5. Dərman və reabilitasiya

Parkinson, insult və digər nevroloji xəstəliklərdə dərman müalicəsi nitqin bərpasına kömək edə bilər.

Nitq yalnız insanın ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də onun beyin fəaliyyətinin güzgüsüdür. Beyin nitqi idarə edir, formalaşdırır və ötürür. Əgər bu mürəkkəb sistemin hər hansı bir hissəsində problem yaranarsa, nitq pozuntuları qaçılmaz olur.

Gülçöhrə Həsənova

Defektoloq-loqoped, surdopedaqoq

GULYA MMC-nin təsisçi rəhbəri