Nitq insan beyninin ən möcüzəvi funksiyalarından biridir. Biz danışarkən beynimiz, əzələlərimiz, duyğularımız və hətta nəfəsimiz bir-biri ilə sıx əlaqədə işləyir.

Motor nitq pozuntuları zamanı bu əlaqə pozulur — beyin sanki səsi düzgün “idarə edə” bilmir. Uşaq nə demək istədiyini bilir, amma dili və əzələləri onu ifadə edə bilmir.

Belə uşaqlar üçün “danışmaq” sadəcə söz demək deyil — bədənin, beynin və hisslərin arasında itmiş körpünü tapmaqdır.

Məhz bu səbəbdən, son illərdə loqopediyada “neyroloji və psixoloji inteqrasiya” anlayışı ön plana çıxır. Yəni nitq korreksiyası təkcə ağız və dil məşqləri ilə deyil, beynin və emosiyaların birgə işlədilməsi ilə aparılır.

 Motor nitq pozuntusu nədir?

Motor nitq pozuntusu dedikdə, nitq aparatının hərəkətlərinin idarə olunmasında çətinlik nəzərdə tutulur. Uşaqda bu hallar müşahidə oluna bilər:

* səsi çıxarmaqda və ya səsi davam etdirməkdə çətinlik,

* sözləri parçalama, “boğulmuş” danışıq,

* nitqdə ritmin və tonun itməsi,

* bəzən tam səssizlik – “daxili danışıq var, amma səs çıxmır”.

Ən çox rast gəlinən növlər isə dizartriya, verbal dispraksiya və afaziyadır. Bu pozuntular beynin motor sahələrindəki zədələnmələr və ya əlaqə zəiflikləri nəticəsində yaranır.

 Beyin və nitq arasındakı əlaqə

Nitq beynin bir çox hissəsinin birgə fəaliyyətidir.

Məsələn:

* Broka sahəsi (sol alın payı) danışıq hərəkətlərini planlaşdırır.

* Motor korteks əzələlərə “hərəkət əmri” göndərir.

* Beyincik və bazal nüvələr danışığın axıcılığını və ritmini tənzimləyir.

* Emosional mərkəzlər (limbik sistem) isə nitqə “ruh” və intonasiya qatır.

Əgər bu zəncirin bir halqası zədələnirsə, nitq həm fiziki, həm də emosional səviyyədə pozulur.

Məhz buna görə, motor nitq pozuntusu təkcə bir “artikulyasiya problemi” deyil — bu, beyin, bədən və duyğu sisteminin əlaqə çatışmazlığıdır.

 Niyə psixoloji inteqrasiya vacibdir?

Loqopedik təcrübədə tez-tez görürük ki, motor bacarıqlarında pozulma müşahidə olunan uşaq eyni zamanda qorxulu, gərgin və ya özünə inamsızdır.

O danışmaq istəsə də, “alınmır” deyə qorxur, çünki hər cəhd uğursuzluq hissi yaradır.

Bu uşaqlarda, emosional bloklar, özünüifadə qorxusu, aşağı özünə inam, sosial uzaqlaşma formalaşır.

Bu səbəbdən loqopedik müdaxilə yalnız əzələləri deyil, həm də hissləri “oyatmalıdır”.

Yəni, uşaq özünü rahat, güvəndə və qəbul olunmuş hiss etməsə, beyin nitq mexanizmini aktivləşdirməkdə çətinlik çəkəcək.

 Neyroloji və psixoloji inteqrasiyanın məqsədi

Neyroloji və psixoloji inteqrasiya dedikdə, beyin, bədən və emosiyaların eyni vaxtda işlədilməsi nəzərdə tutulur.

Bu yanaşma üç əsas istiqamətə söykənir:

* neyroloji inteqrasiya

* motor inteqrasiya

* psixoloji inteqrasiya.

Neyroloji inteqrasiyanın məqsədi beynin fəaliyyətini stimullaşdırmaq (məsələn: sensor məşqlər, ritmik tapşırıqlar, musiqi ilə motor hərəkətlərin uyğunlaşdırılması), motor inteqrasiyanın məqsədi əzələ və artikulyasiya hərəkətlərini koordinasiya etmək (məsələn: nəfəs və səs tənzimləmə çalışmaları), psixoloji inteqrasiyanın məqsədi uşağın emosional rahatlığını və özünə inamını bərpa etməkdir (məsələn: oyun terapiyası, art terapiya, valideyn dəstəyi).

Beləcə, loqoped yalnız “nitqi öyrətmir” — o, bütün sinir sistemini bərpa prosesinə cəlb edir.

İnteqrasiya metodlarının izahı

1) Sensor-motor inteqrasiya məşqləri

Beynin hər iki yarımkürəsini aktivləşdirmək üçün:

* sağ və sol əl ilə eyni vaxtda ritmik hərəkətlər,

* balans və koordinasiya oyunları,

* əzələləri oyadan masaj və vibrasiya üsulları,

* “səs + hərəkət” uyğunlaşdırması (məsələn, “pa-pa-pa” deyərkən topu vurmaq).

Bu məşqlər beyində yeni əlaqələrin yaranmasına kömək edir.

2) Melodik intonasiya terapiyası (MIT)

Afaziya və dizartriyada çox təsirlidir. Uşaqla danışığı melodiya və ritm üzərindən bərpa etmək məqsədi daşıyır.

Məsələn:

Uşaq “ana” deyə bilmirsə, “a–na–a” melodiyası ilə oxuyaraq beynin emosional hissəsini (sağ yarımkürəni) aktivləşdirmək mümkündür.

Bu zaman musiqi nitqin “körpüsü” olur.

3) Oyun və emosional inteqrasiya

Uşağın emosional rahatlığı terapiyanın uğuru üçün vacibdir. Loqoped:

* uşağın uğurlarını dərhal tərifləməli,

* səhv etdiyi anda onu qorxutmamalı,

* oyunu vasitə kimi istifadə etməlidir.

Məsələn: “Danışıq yarışması”, “səs tapmaca”, “emosiyanı səsdə hiss et” kimi oyunlar həm əyləncəli, həm də terapiyavi təsirlidir.

4) Güzgü neyronlarının aktivləşdirilməsi

Uşaq loqopedin hərəkətini təqlid etdikdə, beynin “güzgü neyronları” aktivləşir.

Bu, öyrənməni və nitqin formalaşmasını sürətləndirir.

Məsələn, loqoped “ba-ba-ba” deyərək dodaq hərəkətini göstərir, uşaq təkrarlayır – beləliklə, beynində “danışıq modeli” formalaşır.

5) Valideyn iştirakı

Uşaq loqoped seansında öyrəndiklərini evdə möhkəmləndirməlidir.

Valideyn:

* evdə oyun zamanı sadə sözləri təkrarlatmalı,

* uşağın cəhdini qiymətləndirməli,

* onu tənqid yox, təşviq etməlidir.

Bu, uşağın özünə inamını artırır və nitqin emosional bloklarını azaldır.

6) Emosional baxış – Sükutun içindəki səs

Motor nitq pozuntusu olan uşağın sükutu “boşluq” deyil — sözə çevrilməyi gözləyən duyğudur.

O, danışmaq istəyir, amma bədəni ona imkan vermir.

Loqopedin işi bu səssiz mübarizəni hiss etmək, uşağın səsini onunla birlikdə “axtarmaqdır”.

Bəzən bir uşaq ilk dəfə “ana” dedikdə, bu təkcə nitq uğuru deyil – onun dünyaya “mən varam” deməsidir. Loqoped üçün bu an — hər əziyyətin dəyərini ifadə edən möcüzədir.

 Nəticə

Motor-nitq pozuntularında neyroloji və psixoloji inteqrasiya uşağın həm beyin, həm bədən, həm də duyğu səviyyəsində bərpasını təmin edir.

Bu yanaşma:

* beynin plastisliyini gücləndirir,

* uşağın özünə inamını artırır,

* terapiya nəticələrini uzunmüddətli və stabil edir.

Loqoped burada təkcə mütəxəssis deyil — beynin təlimçisi, duyğuların bələdçisi və uşağın səsinin keşikçisi olur.

Çünki bəzən bir söz demək, bütün dünyanı dəyişmək qədər böyük bir addımdır.

Gülçöhrə Həsənova

Defektoloq-loqoped, surdopedaqoq 

GULYA MMC-nin təsisçi rəhbəri