Nitq uşağın sosiallaşması, emosional inkişafı və məktəb bacarıqlarında əsas rol oynayır. Nitq pozuntuları uşağın həm gündəlik ünsiyyətini, həm də akademik fəaliyyətini birbaşa təsir edir. Erkən diaqnostika və müdaxilə nitqin düzgün inkişafını təmin etməkdə böyük əhəmiyyət kəsb edir (Smith & Goffman, 2018).

Müasir loqopediya sahəsində nitq və dil pozuntularının diaqnostikası yalnız səs və artikulyasiya müşahidəsi ilə məhdudlaşmır. Sosial ünsiyyət bacarıqları, fonematik qavrayış, məktəb bacarıqları və müasir texnologiyalardan istifadə birləşdirilərək kompleks yanaşma tətbiq olunur.

—

1) Nitq və dil pozuntularının neyroloji və funksional əsasları

Uşağın nitq inkişafı beynin müxtəlif mərkəzləri ilə sıx bağlıdır. Broka mərkəzi – nitqin motor aspektlərini, Vernike mərkəzi isə dilin semantik və qrammatik aspektlərini idarə edir. Afaziya və dizartriya kimi pozuntular bu mərkəzlərin funksional pozuntularına bağlıdır (Thompson & den Ouden, 2008).

Fonematik qavrayış – səsləri düzgün ayırd etmə bacarığı – beynin dil mərkəzlərinin və işitsel korteksin inkişafı ilə əlaqəlidir. Erkən yaşda bu bacarığın zəifləməsi gələcəkdə oxu və yazı çətinliklərinə səbəb ola bilər (Peterson, 2015).

—

2) Fonematik qavrayış və artikulyasiya bacarıqları

Fonemləri düzgün ayırd edə bilmək nitqin aydın və səlis olması üçün vacibdir. Dislaliya və dizartriya kimi pozuntular uşağın söz ehtiyatının və qrammatik bacarıqlarının formalaşmasına da təsir edir.

Praktik nümunələr:

Söz və şəkil kartları ilə fonemlərin fərqləndirilməsi.

Tələffüz məşqləri: “r”, “ş”, “s” səslərinin oyunlar vasitəsilə təkrar edilməsi.

Fonematik qavrayış testləri (PPVT, CELF) uşağın səsləri ayırd etmə bacarığını ölçmək üçün istifadə olunur (Dunn & Dunn, 2007).

—

3) Sosial nitq və ünsiyyət bacarıqları

Autizm spektri pozuntularında və inkişaf geriliyi olan uşaqlarda nitq təkcə səs və sözlərdən ibarət deyil, həm də sosial ünsiyyət vasitəsidir.

Metodlar və yanaşmalar:

Oyun əsaslı terapiya: uşaqların marağını artırır və diqqəti yönəldir (Johnson & Reed, 2020).

Sensor inteqrasiya: motor, görmə və eşitmə stimulyasiyaları ilə birləşdirilmiş məşqlər.

Valideynin rolu: evdə gündəlik ünsiyyət və təkrarlarla məşqlərin davamlılığı təmin edilir.

Tədqiqatlar göstərir ki, sosial nitq bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi uşağın məktəbəqədər və məktəb yaşında öyrənmə potensialını artırır (Grogan-Johnson et al., 2021).

—

4) Məktəb bacarıqları ilə qarşılıqlı əlaqə

Nitq pozuntuları birbaşa məktəb bacarıqlarına təsir edir:

Artikulyasiya pozuntuları oxu və yazı bacarıqlarını zəiflədir.

Dizartriya və disleksiya arasında əlaqə mövcuddur.

Leksik-qrammatik inkişafın zəifliyi dərslərdə başa düşülmə və nitq iştirakını çətinləşdirir (Peterson, 2015).

Praktik olaraq, uşağın məktəbdə uğurlu olması üçün həm nitq, həm də fonematik qavrayışın gücləndirilməsi vacibdir.

—

5) Praktiki metodlar və terapiya yanaşmaları

Artikulyasiya gimnastikası

Dil, dodaq və damaq əzələlərini gücləndirir.

Məşqlər: dilin yanlara hərəkəti, dodaqların gərilməsi, oyunlar vasitəsilə təkrar.

Nəfəs və fonasiya məşqləri

Nitq nəfəsini formalaşdırır, səsi möhkəmləndirir.

Məşqlər: şam üfürmək, uzun səsləri tələffüz etmək, ritmik danışıq.

Koordinasiya məşqləri

Nəfəs, səs və artikulyasiyanın sinxron işləməsini təmin edir.

Oyun əsaslı məşqlər və video geribildirim.

Teleloqopediya və texnologiya

Onlayn seanslar, mobil tətbiqlər və interaktiv oyunlar vasitəsilə distant terapiya.

Araşdırmalar göstərir ki, teleloqopediya 85–90% effektivliklə ənənəvi terapiya nəticələrinə yaxın nəticə verir (Grogan-Johnson et al., 2021).

Dinamik qiymətləndirmə

Uşağın öyrənmə potensialını ölçmək üçün ipucu və kömək ilə diaqnostika.

Vygotskinin “yaxın inkişaf zonası” nəzəriyyəsinə əsaslanır (Lidz, 2014).

—

Nəticə

Uşaqlarda nitq və dil inkişafı kompleks bir sistemdir: fonematik qavrayış, artikulyasiya, sosial nitq və məktəb bacarıqları bir-birini tamamlayır. Müasir loqopediya yanaşmaları – müşahidə, standart testlər, akustik və neyropsixoloji metodlar, oyun əsaslı terapiya və teleloqopediya – birləşdirilərək daha yüksək effektivlik təmin edir.

Valideyn və loqoped əməkdaşlığı, oyun və texnologiya əsaslı məşqlər uşağın nitq bacarıqlarını sürətlə inkişaf etdirir və məktəb mühitinə hazır vəziyyətə gətirir.

Gülçöhrə Həsənova

Defektoloq-loqoped, surdopedaqoq

GULYA MMC-nin təsisçi rəhbəri