Nitq, uşaqların sosial mühitlə əlaqə qurma, hisslərini ifadə etmə və ətraf mühitə uyğunlaşma bacarığını inkişaf etdirən ən vacib amillərdən biridir. 0-3 yaş arasında uşaqların nitq inkişafı, onların ümumi zəka və sosial bacarıqlarının inkişafında əsas rol oynayır. Uşaqların bu yaş dövründəki nitq inkişafı mərhələləri, onların fərdi inkişaf tempinə görə dəyişə bilər, lakin ümumi olaraq bir sıra əsas mərhələlər mövcuddur. Bu məqalədə, 0-3 yaş arasındakı uşaqların normal nitq inkişafının mərhələləri nəzərdən keçiriləcək.

1)  0-6 ay: Həmdəyişmə və ifadələr

Bu dövr uşaqların danışmağa başlamaq üçün hazırlıq mərhələsidir. Uşaqlar, ətraf dünyadan gələn səsləri eşidərək onlara reaksiya verir və öz hisslərini müxtəlif səslər və mimikalarla ifadə edirlər. Bu mərhələdə uşaqların nitqi təbii olaraq, sadəcə səs çıxarma və müxtəlif tonlarda ağlama ilə məhdudlaşır.

Üz ifadələri: Uşaqlar bu yaş dövründə anasını və yaxın ətrafını tanıyır və onların üz ifadələrinə cavab verirlər. Bu, ilkin sosial ünsiyyətin başlanğıcıdır.

Ağlama: Uşaq ağlama ilə acığını, yorğunluğunu və ya rahatsızlıq hissini bildirir.

Səs çıxarma: Uşaqlar səsli təkrarlamalar (gırtlakdan çıxan “ah”, “eh”, “uh”) etməyə başlayırlar.

2) 6-12 ay: Səs təkrarı və sözlərə yaxın tərpənişlər

Bu dövrdə uşaqların nitq inkişafı daha da sürətlənir. Uşaqlar ətraf mühitdəki səs və musiqiləri təkrarlamağa başlayırlar. Bu mərhələdə onların ağlamağa əlavə olaraq, gülümsəmə, şirin və melodik səslər çıxarmaq kimi davranışları müşahidə olunur.

Səs təkrarı: Uşaqlar, “ba-ba”, “da-da”, “ma-ma” kimi səs təkrarlamaları etməyə başlayır. Bu, onların dil bacarıqlarını inkişaf etdirməyə başladığının göstəricisidir.

Göz təması: Uşaqların sosial əlaqə qurmaq üçün daha çox göz təması qurduqları və valideynləri ilə qarşılıqlı əlaqələrini inkişaf etdirdikləri dövr.

Gülümsəmə və mimika: Bu dövr uşağın emosional inkişafı üçün də vacibdir. Onlar mimikalarla hisslərini daha çox ifadə etməyə başlayır.

3) 12-18 ay: İlk sözlər və sadə əmrlər

Bu dövr uşağın danışmağa başladığı və dil bacarıqlarının inkişaf etməyə başladığı ən vacib mərhələdir. 12-18 ay arasında uşaqlar sadə sözlərə və ifadələrə başlamağa başlayır.

İlk sözlər: Uşaqların bu dövrdə “ana”, “ata”, “su” kimi sadə sözləri söyləməsi müşahidə olunur.

Sözlər və hərəkətlər arasında əlaqə qurma: Uşaq əşyaların adlarını öyrənməyə və həmin əşyaları işarə etməklə və ya göstərişlər verərək istifadə etməyə başlayır.

İlk cümlələrə keçid: Bu dövrdə bəzi uşaqlar artıq iki sözlü ifadələr istifadə etməyə başlayır, məsələn: “Su ver”, “Ata gəl”.

4) 18-24 ay: Dilin genişlənməsi və ətrafla ünsiyyət

Bu dövrdə uşaqların nitqi daha da inkişaf edir. Onlar daha çox sözdən istifadə etməyə başlayır və kompleks anlayışları əldə etməyə başlayırlar.

Dilin təkmilləşməsi: Uşaqlar artıq “qardaşım gələcək” kimi üç sözlü cümlələr istifadə etməyə başlaya bilərlər.

Şəkillər və sözlər arasındakı əlaqələr: Uşaqlar, şəkilləri, şəkillər vasitəsilə əşyaları, hadisələri adlandırmağa başlayırlar.

Yeni sözlərin kəşfi: Uşaqlar bu dövrdə təxmini 50-yə yaxın sözə sahib ola bilər və çox vaxt öz ətrafları ilə daha çox əlaqə qururlar.

5) 24-36 ay: Nitqin qeydli və kompleks forması

Uşaqların bu dövrdə nitq bacarıqları artıq inkişaf etmiş olur. Onlar cümlələr qurur və sosial ünsiyyətlərində müxtəlif formaları istifadə edirlər.

Cümlə qurma bacarığı: Uşaqlar artıq 3-4 sözdən ibarət mürəkkəb cümlələr qururlar. Məsələn: “Mən evə getmək istəyirəm”.

Sual vermə: Bu dövrdə uşaqlar artıq “Nə?”, “Harada?” kimi suallar verirlər, bu isə onların ətraf mühit haqqında daha çox məlumat toplamağa çalışdıqlarını göstərir.

Emosional ifadələr: Uşaqlar öz hisslərini, arzularını daha açıq şəkildə ifadə edirlər. Məsələn, “Mənim nənəm gəldi” kimi ifadələrdən istifadə edirlər.

Təkrarlamalar: Uşaqlar əvvəlcə öyrəndikləri sözləri təkrarlamağa və yeni sözləri daha tez mənimsəməyə başlayırlar.

Nitq inkişafını dəstəkləmək üçün tövsiyələr

Valideynlərin rolu: Uşaqların nitq inkişafında valideynlərin rolu əvəzolunmazdır. Onların uşaqları ilə davamlı və müsbət əlaqə qurması, onları dinləməsi və onlarla danışması çox vacibdir.

Oxumaq və nağıl danışmaq: Uşaqlara hər yaş dövründə nağıllar oxumaq, onların dil inkişafına kömək edir. Uşaqlarınızla hər gün bir neçə dəqiqə oxumaq, onların söz ehtiyatını artırar.

Ətraf mühitin təsiri: Uşaqların nitq inkişafı üçün zəngin və stimul verici bir ətraf mühit yaratmaq önəmlidir. Uşaqların ətrafında müxtəlif obyektlər, şəkillər və real həyatda qarşılaşdıqları əşyalarla əlaqəli söhbətlər etmələri faydalıdır.

Qaydalı və dəqiq danışıq: Valideynlər və digər yetkinlər uşaqlarına nə deyəcəklərini yaxşı seçməli və onları sadə, anlaşıqlı və düzgün şəkildə danışmağa təşviq etməlidirlər.

0-3 yaş arası uşaqların nitq inkişafı, onların gələcəkdə sosial əlaqələr qurma və emosional vəziyyətlərini ifadə etmə qabiliyyətlərinin əsasını qoyur. Uşaqların nitq inkişafı zamanla təbii olaraq inkişaf edir, lakin valideynlərin və ətraf mühitin rolu da böyükdür. Bu yaş dövründə uşaqların ehtiyaclarına uyğun dəstək vermək, onların inkişafını düzgün istiqamətləndirmək üçün vacibdir.

Ülviyyə Əfəndiyeva

Ailə və uşaq psixoloqu  

Ailə problemlərinin həlli üzrə ekspert 

Beynəlxalq təlimçi