Müasir məktəblərdə müəllimlər müxtəlif fərdi xüsusiyyətlərə malik şagirdlərlə işləyirlər. Onlardan biri də Diqqət Əksikliyi və Hiperaktivlik Pozuntusu (DƏHP) olan uşaqlardır. Bu sindrom uşağın diqqətini uzunmüddətli cəmləməkdə, impulslarını idarə etməkdə və davranışını tənzimləməkdə çətinlik yaratdığı üçün sinifdə çətin situasiyalar yarada bilər. Lakin müəllimin doğru yanaşması bu uşaqların təlimə və sosial həyata uğurla inteqrasiyasını təmin edə bilər.
DƏHP-li şagirdlərin xüsüsiyyətləri:
Tez-tez diqqətini yayındırır, başladığı işi bitirməkdə çətinlik çəkirlər;
Dərsdə hərəkətli, yerində otura bilməyən və ya çox danışan ola bilirlər;
Tapşırıqları tələsik yerinə yetirir, səhvləri unudur və qaydalara əməl etməkdə çətinlik çəkirlər;
Eyni zamanda, yaradıcı düşüncə tərzinə, yüksək enerjiyə və maraqlı ideyalara sahib olurlar.
Bu uşaqlarda diqqət çatışmazlığı deyil, diqqətin nizamsızlığı müşahidə olunur. Onlar maraqlı mövzulara dərin fokuslana bilir, amma struktur və istiqamət olmadıqda çətinlik çəkirlər.
Müəllimin rolu və yanaşması necə olmalıdır?
1) Qəbul və anlayış
Müəllim ilk növbədə bilməlidir ki, bu davranışlar uşağın istəyi ilə deyil, beyin fəaliyyətinin xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. “Səni niyə başa düşmürəm?” demək əvəzinə, “Görürəm, diqqətini toplamaq sənə çətindir, gəlin bir yol tapaq” kimi empatik ifadələr daha çox nəticə verir.
2) Strukturlaşdırılmış mühit yaratmaq
DƏHP-li şagirdlərdə nizamlı mühit çox vacibdir. Dərs planı, qaydalar və tapşırıqların ardıcıllığı aydın olmalıdır. Gözlə görünən gündəlik cədvəl, vizual xatırlatmalar, rəngli işarələr uşağın beyninə “təhlükəsiz zona” siqnalı göndərir.
3) Tapşırıqları sadələşdirmək və bölmək
Uzun və mürəkkəb tapşırıqlar uşağı çaşdıra bilər. Tapşırıqları kiçik addımlara bölmək (“İndi birinci bunu et, sonra ikinci mərhələyə keç”) uşağın motivasiyasını qoruyur.
4) Müsbət davranışı gücləndirmək
Tənqid DƏHP-li uşaqlarda motivasiyanı azaldır. Buna görə müsbət geribildirim sistemi qurulmalıdır. Hər kiçik uğur təriflənməli, səyin dəyəri vurğulanmalıdır. Məsələn: “Bu dəfə çox gözəl başladın, indi yalnız son addımı yoxlayaq.”
5) Hərəkət fasilələri
Bu uşaqlar üçün hərəkət enerjini boşaltmaq vasitəsidir. Dərs zamanı qısa fasilələr (2–3 dəqiqəlik ayağa qalxma, lövhəyə gəlmə, kiçik tapşırıqla hərəkət etmə) onların diqqətini yeniləməyə kömək edir.
6) Fərdi yanaşma və əməkdaşlıq
Müəllim, psixoloq və valideyn bir komanda kimi işləməlidir. Məktəb psixoloqu uşağın diqqət və davranış tərzini izləyib müəllimə fərdi strategiyalar tövsiyə edə bilər. Müəllim isə evdə və məktəbdə eyni qaydaların tətbiqini təmin etmək üçün valideynlə daimi əlaqədə olmalıdır.
Uşağın güclü tərəflərini görmək
Unutmaq olmaz ki, DƏHP olan uşaqlar çox vaxt yaradıcı, emosional ağıllı və qeyri-adi düşüncə tərzinə sahib olurlar. Onlara düzgün istiqamət verildikdə bu xüsusiyyətlər gələcəkdə güclü tərəfə çevrilir. Belə uşaqlara “fərqli düşünmək” imkanı verən müəllim, əslində onların potensialını açır.
DƏHP-li şagirdlər sinifdə fərqlilik gətirirlər. Onların davranışlarını dəyişdirmək deyil, idarə etməyi öyrənmək, diqqətini yönləndirmək, emosiyalarını tənzimləməyə kömək etmək müəllimin əsas vəzifəsidir.
Səbr, anlayış və düzgün pedaqoji strategiya bu uşaqları cəmiyyətə uğurla qazandırır.
Unutmayaq: hər uşaq potensial bir uğur hekayəsidir — yalnız onu görmək üçün doğru baxış lazımdır.
Səbinə Sadıqova
20 nömrəli məktəb-liseyin psixoloqu
Yazini oxuyanda dusundum ki, usagimin DEHP olduğunu hec vaxt ağlıma getirməmişdim, amma indi bezi elametler cok aydın gorunur. Yəni, meselen, o, dersleri baslayıb bitirmeden tez-tez unudur ve cok danisir. Tenqid etdikde ise daha cok esebleşir. Mеnə cok faydali oldu ki, musbət geribildirim verilmelidir, her kicik uğur bele teriflenmelidir. Usagimin təhsilinə daha dogru yanaşmağa çalışacağam.
Bu yazi menim üçün cox faydali oldu. Menim oglumda da DEHP elametleri var ve cok vaxt onun yerinde otura bilmemesi, derse cemlənə bilmemesi bizi narahat edir. Amma yazini oxuyandan sonra basa dusdum ki, bu, sadece usagin isteyi ile olmur, beyninin müeyyen funksiyalari ile baglidir. Muellimlerin bu usaqalara necə yanaşmali oldugunu oxumaq mene yeni bir perspektiv verdi. Gelecekte daha cox sebirli ve anlayişli olacagam.
Eslinde, bu yazi mene DEHP haqqinda cox şey oyretdi. Men de bezen oz usagimin dersdeki davranislarını basa duse bilmirəm. Muellimlerden cox sikayet edirəm, amma yaziıni oxuyandan sonra anladim ki, belke de usagimin davranişlarını daha duzgun idare etməyə çalışmalıyıq. Mence, en vacib məqam ona uygun mühit yaratmaq ve doğru yönlendirmekdir. O, maraqli fikirləri olan, yaradici bir usaqdır, sadece ona dəstək verilmelidir.
Yazi mene cox maraqli geldi, cünki men de muellimem ve DEHP olan şagirdlerle işleyirem. Muellim olaraq, usagın fərqli yanaşmaya ehtiyacı olduğunu qəbul etmek çətin olsa da, yazida qeyd olunan strukturlaşmiş mühitin yaratmaq vacibliyi cok doğru bir meslehetdir. Yəni, tapşırıqları kicik addımlara bolmək ve qısa fasilələr vermək cok əhəmiyyətlidir. Hemçinin, usagın guclu tərəflərini görmək ve ona yön vermək cok vacibdir. Muellimlər üçün belke de en vacib şey bu usaqlarla əməkdaşlıq etmekdir, cünki yalnız bele yanaşma netice verir.
Yazi cox tesirli oldu, cunki DEHP olan usaqlari nece desteklemeli oldugumuza dair konkret mesleheler verir. Menim nevem de bu cur problemlər yaşadır, ama nece komek edəcəyimi hemişe bilmirdim. Muellimler ucun esas olan sey sebirli olmaq, usaga anlayişla yanaşmaq ve ona musbət motivasiya vermekdir. Tapşırıqları kicik addımlara bolmək cok duzgun yanaşmadır, hemçinin hərəkət fasilələri de cox faydalidir. Heqiqeten, bu usaqların potensialını gormek ve onlara dogru istiqamet vermek vacibdir.