Zaman keçdikcə insanlar arasında psixoloji anlayışlara maraq artmaqdadır. Xüsusilə də “narsist” sözü artıq gündəlik dildə tez-tez işlədilir. Bəzən kiminsə sadəcə özünə hədsiz güvənməsini belə narsizm adlandırırıq. Lakin əslində narsist şəxsiyyət pozuntusu (NŞP) ciddi və dərin psixoloji pozuntudur. Bu yazıda bu pozuntunun mahiyyəti, davranış xüsusiyyətləri, münasibətlərə təsiri və belə insanlarla ünsiyyətdə nələrə diqqət etməli olduğumuz barədə məlumat verəcəyik.

Narsist kimdir?

Narsist şəxsiyyət pozuntusu Amerika Psixiatriya Assosiasiyası tərəfindən rəsmi olaraq DSM-5 diaqnostik meyarlarına daxil edilmişdir. Bu pozuntuya sahib insanlar özlərini həddindən artıq dəyərli hesab edir, daim diqqət və heyranlıq gözləyir, empatiya hissindən uzaq olur və ətrafındakı insanları tez-tez manipulyasiya edirlər. Belə şəxslər özlərini “xüsusi” biri kimi qəbul edir və yalnız elitar insanların onları başa düşəcəyinə inanırlar.

Narsistlik bir spektrdir, yəni hər narsist eyni səviyyədə olmur. Bəziləri daha açıq şəkildə təkəbbürlü və dominant davranarkən, digərləri daha “sakit” və gizli narsist ola bilər. Ancaq hər iki halda onların mərkəzində dayanan əsas ehtiyac diqqət, heyranlıq və təsdiqdir.

Uşaq tərbiyəsinin rolu

Narsist şəxsiyyətin formalaşmasında erkən uşaqlıq dövründəki tərbiyə mühüm rol oynayır. Uşaq ya həddindən artıq ideallaşdırılır (“sən hər şeydə ən yaxşısan!”), ya da emosional olaraq dəyərsizləşdirilir. Nəticədə uşaq şəxsiyyətini ya şişirdilmiş “mükəmməllik” üzərində qurur, ya da daxili boşluğu kompensasiya etmək üçün özünü süni şəkildə ucaldaraq qorumağa çalışır. Bu psixoloji müdafiə mexanizmi sonradan davranışa çevrilir.

Maskanın altında gizlənən həqiqət

Narsistlər xarici görünüşdə cazibədar, özünə inamlı, sosial və uğurlu görünə bilərlər. İlk baxışda özlərini təqdim etmə bacarıqları ilə insanları cəlb edirlər. Onlar sizi tərifləyə, sizə heyran ola bilərlər, lakin bu heyranlıq bir müddət sonra nəzarətə, tələbkarlığa və emosional manipulyasiyaya çevrilə bilər. Bu davranışa psixologiyada “love bombing” (sevgi bombardmanı) deyilir – yəni çox intensiv sevgi və diqqətlə qarşı tərəfi özlərinə bağlamağa çalışırlar.

Bunu bir nümunə ilə aydınlaşdıraq: məsələn, bir qadın münasibətinin ilk ayında partnyorundan gündə onlarla sevgi mesajı aldığını, təriflərlə əhatə olunduğunu bildirir. Lakin ikinci aydan etibarən onun geyiminə, dostlarına və işinə müdaxilələr başlayır. Bu dəyişiklik narsistin əvvəlcə ideallaşdırma, sonra isə dəyərsizləşdirmə mərhələsinə keçdiyini göstərir.

Münasibətlərdə narsistlər

Narsist insan üçün münasibət sevgi deyil, üstünlük mübarizəsidir. Əgər siz ona tabe olursunuzsa, sizi “uyğun” hesab edir. Amma müstəqil davranmağa başlayanda, öz sərhədlərinizi müəyyənləşdirəndə, artıq “təhlükə” sayılırsınız. Onlar tənqidə dözmür, kiçik bir narazılığı belə xəyanət kimi qəbul edirlər. Münasibətləri əsasən üç mərhələdən ibarətdir:

İdeallaşdırma – sizi mükəmməl göstərir.

Dəyərsizləşdirmə – tənqid edir, kiçildir.

Tərk etmə və ya tabe etmə – ya sizi uzaqlaşdırır, ya da yenidən nəzarəti ələ almağa çalışır.

Bu dövr adətən narahatlıq, güvənsizlik və emosional yük ilə müşayiət olunur.

Empatiya əskikliyi

Narsistlər başqalarının yerinə özlərini qoya bilmirlər. Onlar üçün qarşısındakı insan bir “obyektdir” – yalnız istədiklərini təmin etdiyi müddətcə dəyərlidir. Əgər artıq bu ehtiyacları qarşılamırsa, onun hissləri əhəmiyyətini itirir. Bu empatiya çatışmazlığı səbəbindən kimisə incidəndə ya bunu anlamırlar, ya da anlayaraq vecə almırlar.

Bu xüsusilə romantik münasibətlərdə və ailədə dağıdıcı nəticələrə səbəb ola bilər. Məsələn, narsist bir valideyn övladını daim öz istəklərinə uyğun şəkildə formalaşdırmağa çalışır, onun fərdi ehtiyaclarını və emosional durumunu nəzərə almır. Bu da uşaqlarda özünü dəyərsiz hiss etməyə, güvən problemi və psixoloji travmalara səbəb ola bilər.

Narsist rəhbərlər: Təşkilatın böhranı

Narsistlər yalnız şəxsi münasibətlərdə deyil, iş mühitində də zərərli ola bilərlər. Onlar kollektivdə daim özlərini ön plana çıxarmağa çalışır, başqalarının uğurlarını mənimsəyir, tənqidə dözmür və rəqabətə nifrət edirlər. Əgər rəhbər mövqedədirlərsə, işçilərini idarə etmək əvəzinə, psixoloji təzyiqlə yönləndirməyə üstünlük verirlər. Bu isə iş mühitində gərginlik, stres və yüksək işçi dövriyyəsi ilə nəticələnir.

Özümüzü necə qoruyaq?

Narsist insanla münasibətdə əsas məsələ emosional sərhədlər çəkməkdir. Bu, “səni sevmirəm” demək deyil, “öz dəyərimdən imtina etmirəm” deməkdir. Unutmayın: narsist insanlar sizi dəyişdirməyə çalışacaq, tənqid edəcək, günahlandıracaq. Amma bu onların toxunduğu hər kəsi özlərinə uyğunlaşdırmaq istəklərindən qaynaqlanır – çünki özlərini dəyişmək istəmirlər.

Əgər münasibətdən uzaqlaşmaq qərarına gəlmisinizsə, bu qərarı yazılı şəkildə əsaslandırmaq faydalı olar. “Niyə getdiyinizi” unutduğunuz halda geri qayıtmaq riski artır. Çünki onlar tərk edilmə qorxusu ilə yenidən diqqət, sevgi və yalan vədlərlə sizi qazanmağa çalışacaqlar.

Bəzən isə belə insanlardan uzaq durmaq mümkün olmur – məsələn, həyat yoldaşı, valideyn, iş yoldaşı və ya rəhbərdirsə. Bu halda psixoloji dəstək almaq və öz sərhədlərinizi tanımaq, qorumaq olduqca vacibdir.

Müalicəsi mümkündürmü?

Narsist şəxsiyyət pozuntusu olan insanların əksəriyyəti özlərini problemli hesab etmədikləri üçün psixoterapiyaya müraciət etmirlər. Lakin müraciət olunduğu halda, uzunmüddətli fərdi terapiya effektiv ola bilər. Əgər NŞP digər psixi pozuntularla (depressiya, travma sonrası stres pozuntusu və s.) yanaşı müşahidə olunursa, bəzən medikamentoz müalicə (antidepresanlar, antipsikotiklər və s.) də tətbiq edilə bilər.

Sonda isə…

Narsist insanlar hər zaman cəlbedici, güclü və heyranedici görünə bilərlər. Amma onların maskasının arxasında özünü daim sübut etməyə çalışan, eqosu zədələnmiş və başqalarının duyğularını görə bilməyən bir psixoloji sistem yatır. Bu insanları tanımaq sizi qoruyar. Onlara qarşı qəddar olmaq deyil, şəxsi sərhədlərinizi qorumaq əsas məqsəd olmalıdır.

Unutmayın: Sizin duyğularınız da önəmlidir. Və sağlam münasibət qarşılıqlıdır.

Klinik psixoloq Aysel İbrahimli