Gəlin, əvvəlcə bir sualı dürüstcəsinə özümüzə verək: Niyə iş və şəxsi həyat arasında balansı qorumaq bu qədər çətindir?

Əslində, bunun cavabı həm həyat tərzimizdə, həm də cəmiyyətin bizdən gözləntilərində gizlənir. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının 2023-cü il məlumatına görə, dünyada qadınlar kişilərə nisbətən iki dəfə artıq ödənişsiz ev işi görürlər. Bu yalnız uşaq baxımını deyil, həm də yemək bişirmək, evin idarə olunması və yaşlı valideynlərə baxmaq kimi bir çox məsuliyyəti əhatə edir. Araşdırmalar göstərir ki, bəzi ölkələrdə qadınlar gündə orta hesabla 4-6 saatını bu işlərə sərf edirlər, kişilərdə isə bu rəqəm çox vaxt 1.5-3 saat arasında dəyişir.

Azərbaycanda vəziyyət oxşardır. Dövlət Statistika Komitəsinin rəqəmlərinə əsasən, işləyən qadınların təxminən 70%-i eyni zamanda tam zamanlı ev təsərrüfatı işlərinə də məsuldur. Yəni, qadın işdən çıxdıqdan sonra evdə “ikinci növbəyə” başlayır. Gündə orta hesabla 3 saat 45 dəqiqə ev işinə vaxt sərf edilir, kişilərdə isə bu rəqəm təxminən 1 saat 10 dəqiqədir. Bu, “ikinci növbə” adlanan məşhur fenomenin canlı nümunəsidir.

Bu yükü daşımaq, təbii ki, tükənmişlik hissini, emosional yorğunluğu və özünə vaxt ayıra bilməmək problemini gətirir. Və çox zaman biz balansı qorumağın “yarı işə, yarı evə” prinsipi ilə mümkün olduğuna inanırıq.

Balans mifi və onun həqiqəti

Bura gəldikdə isə, mən sizə “balans mifi”ndən danışmaq istəyirəm. Çox insan düşünür ki, iş və şəxsi həyat balansı, hər gün hər ikisinə bərabər — 50-50 — vaxt ayırmaq deməkdir. Amma gəlin etiraf edək: həyat belə işləmir. Əgər bu gün iş yerində mühüm bir layihənin son mərhələsidirsə, təbii ki, prioritet iş olur. Əgər sabah övladınızın məktəb tədbiri varsa, prioritet ailə olur. Balans, əslində, hər gün bərabər bölgü demək deyil. Balans, dəyişən prioritetlər qarşısında çevik olmaqdır. Yəni həyatın fərqli dövrlərində nəyə daha çox fokuslanmaq lazım gəldiyini bilməkdir. Başqa sözlə desək, balans statik bir vəziyyət deyil, dinamik bir prosesdir.

İş və şəxsi həyat uyğunsuzluğunun nəticələri

İndi isə kiçik bir beyin fırtınası edək: İş və şəxsi həyat uyğunsuzluğu sizcə nəyə gətirib çıxarır?

Stress: Davamlı gərginlik kortizol səviyyəsini artırır, bu da həm emosional, həm də fiziki sağlamlığa zərər verir.

Motivasiya itkisi: Özünü daima bir sahədə “geridə” hiss edən insanın enerjisi və işə marağı azalır.

Sağlamlıq problemləri: Yuxusuzluq, baş ağrıları, ürək-damar xəstəlikləri və immun sisteminin zəifləməsi bu balanssızlığın nəticələrindəndir.

Sosial münasibətlərin zəifləməsi: Ailə üzvləri, dostlar və sosial çevrə ilə emosional bağlar zəifləyə bilər.

Yəni balans sadəcə vaxt idarəetməsi deyil. Balans həm də sağlamlığımız, psixoloji rifahımız və uzunmüddətli həyat keyfiyyətimiz üçün vacib bir mexanizmdir. Bu məqalə boyunca biz bu mexanizmi necə qurmağı, motivasiyanı necə qorumağı və nizam-intizamla balansı necə dəstəkləməyi öyrənəcəyik.

Nizam-intizamın gücü

Çünki balansı qorumağın sirri yalnız niyyətdə deyil, həm də gündəlik vərdişlərdədir. Bəzən biz motivasiyamızın az olduğunu düşünürük, amma əslində çatışmayan şey nizam-intizamdır. Motivasiya dalğalar kimi gəlir və gedir, amma nizam-intizam – o, dalğalar sakitləşəndə də bizi hərəkətdə saxlayan gücdür.

İş və şəxsi həyat balansını qorumaqda nizam-intizamın ən mühüm vasitələrindən biri zaman idarəetməsidir. Burada üç əsas qayda var:

Planlaşdır: Planlaşdırmaq beynimizə bir xəritə verir. Gününüzü və həftənizi əvvəlcədən planlaşdırdıqda, qarşıda nə gözlədiyini bilirsiniz. Bu həm stressi azaldır, həm də qarışıqlığın qarşısını alır.

Prioritetləşdir: Hər şey eyni dərəcədə vacib deyil. Bunu qəbul etdiyiniz gün həyatınız çox dəyişir. Günün ən vacib üç tapşırığını seçin və əvvəlcə onlara fokuslanın. Çünki vacib işlər həmişə təcili işlərin səs-küyündə itib gedir.

Sərhəd qoy: Ən çox çətinlik çəkdiyimiz məqamlardan biri budur. İş vaxtı bitəndə telefonu, emailləri kənara qoymaq, şəxsi vaxtda isə iş düşüncələrindən uzaqlaşmaq. Sərhədlər, həm özünüzə, həm də başqalarına “mənim vaxtım dəyərlidir” mesajı verir.

Motivasiya mexanizmləri

İndi isə motivasiyadan danışaq – iş və şəxsi həyatda balansı qorumaqda ən mühüm daxili mexanizmlərdən biridir. Motivasiya sadəcə bizə hərəkət etmək üçün lazım olan enerji deyil, həm də məqsədlərimizə olan bağlılığımızın təməlidir. Lakin motivasiyanın fərqli növləri var və onları düzgün başa düşmək çox vacibdir.

Xarici motivasiya: Bu, bizim davranışlarımızı xarici mükafatlar, tanınma və ya cəza kimi amillər istiqamətləndirəndə yaranır. Məsələn, iş yerində mükafat almaq və ya sosial statusun artması xarici motivasiyaya nümunədir. Xarici motivasiya çox vaxt qısa müddətli və həyəcanverici ola bilər, lakin davamlılıq baxımından zəifdir.

Daxili motivasiya: Bu, bizim öz dəyərlərimizdən, məqsəd hissimizdən və şəxsi məmnunluğumuzdan qaynaqlanır. Məsələn, bir işi sevərək etmək, şəxsi inkişaf üçün çalışmaq və ya başqalarına kömək etmək daxili motivasiyanın təzahürüdür. Daxili motivasiya daha davamlı və dərin mənalıdır, çünki o, bizim kimliyimizə və həyat fəlsəfəmizə bağlıdır.

İş-şəxsi həyat uyğunlaşdırma strategiyaları

Hörmətli xanımlar, indi iş və şəxsi həyat arasında balans yaratmaq üçün praktik və effektiv strategiyalardan danışmaq istəyirəm. Çünki balans yalnız istək məsələsi deyil, həm də gündəlik həyata tətbiq etdiyimiz bacarıqların məhsuludur.

Sərhəd çəkmək: Özümüzü qorumağın və zamanımızı dəyərləndirməyin əsas yollarından biri sərhəd çəkməkdir. Bu, xüsusilə “yox demək” sənətində çətinliklər yaradır. Çoxumuz başqalarını məmnun etmək üçün öz ehtiyaclarımızı ikinci plana atırıq. Lakin unutmamalıyıq ki, ‘yox’ demək özünə hörmətin, sağlamlığın və balansın qorunması üçün vacibdir.

Rol paylaşımı və dəstək sistemi qurmaq: Əksər hallarda qadınlar həm iş, həm də ev həyatında çoxsaylı rolları — peşəkar, ana, həyat yoldaşı, ev xanımı — eyni anda daşıyırlar. Bu rol yüklənməsi yorğunluğa, stressə və balanssızlığa səbəb olur.

Rol paylaşımı, ailədə və iş mühitində məsuliyyətlərin bərabər şəkildə paylanması deməkdir. Məsələn, ev işlərində və uşaq baxımında həyat yoldaşı, valideynlər və ya digər yaxınlarla dəstək sistemi yaradılmalıdır. İş yerində isə, həddindən artıq yükü təkbaşına götürmək yerinə, vəzifələri uyğun şəkildə bölüşdürmək önəmlidir. Bu, həm fiziki, həm də emosional yükün azaldılmasına yardımçı olur.

Rutinlərin sinxronlaşdırılması: Gündəlik həyatımızda rutinlər bizə təhlükəsizlik və sabitlik hissi verir. İşdən sonra beyin və ruh təmizləyən, rahatladan fəaliyyətlər rutinin mühüm hissəsidir.

Bu fəaliyyətlər fərdi olaraq müxtəlif ola bilər: bəzilərimiz üçün sakit bir kitab oxumaq, bəzilərimiz üçün idman, meditasiya və ya təmiz havada gəzmək. Mühüm olan odur ki, bu rutinlər iş gününün yaratdığı gərginliyi azaldaraq, şəxsi həyata keçid yaratmaqda bizə kömək edir.

Tədqiqatlar göstərir ki, zehni təmizləmə fəaliyyətləri insanın emosional dayanıqlığını artırır, yuxu keyfiyyətini yaxşılaşdırır və ümumilikdə həyat keyfiyyətini yüksəldir.

Nəticə

İş və şəxsi həyat arasında balans qurmaq mümkündür, amma bu, yalnız məqsədli yanaşma və düzgün strategiyalarla əldə edilə bilər. Sərhəd çəkmək, rol paylaşımı və nizamlı rutinlər bu balansın qorunmasında ən effektiv vasitələrdən biridir. Balans sadəcə vaxt idarəetməsi deyil; o, həm də özünüzə və ətrafınızdakılara qarşı hörmətin, sağlamlığın və ümumi rifahın qorunmasıdır.

Bu bacarıqları gündəlik həyatınıza tətbiq etdikcə, həm özünüzü, həm də ətrafınızdakı insanları daha xoşbəxt və balanslı görəcəksiniz.

Ülviyyə Əfəndiyeva

Ailə və uşaq psixoloqu

Ailə problemlərinin həlli üzrə ekspert

Beynəlxalq təlimçi