Ailə cəmiyyətin əsas sosial institutlarından biri kimi tarix boyu fərqli strukturlara və funksiyalara malik olmuşdur. Bu strukturun ən vacib elementlərindən biri ailə üzvlərinin, xüsusilə də qadın və kişinin ailə daxilindəki funksional rollarıdır. Tarixi inkişaf prosesində bu rollar müxtəlif ictimai-siyasi, mədəni və iqtisadi faktorların təsiri altında dəyişmiş, zamanla yeni formalar almışdır. Bu məqalədə qadın və kişinin ailədəki funksional rollarının keçmişdən bu günə qədər keçirdiyi dəyişikliklər araşdırılır.
Keçmişdə qadın və kişinin ailədəki rolu
Ənənəvi Azərbaycan ailə modeli, patriarxal (atahakim) sistem üzərində qurulmuşdur. Bu modeldə kişi ailənin başçısı, təminatçısı və qərarvericisi rolunu daşıyırdı. Qadın isə əsasən ailədaxili işlərdən, uşaq tərbiyəsindən və ev təsərrüfatından məsul tutulurdu. Bu bölgü həm dini, həm də sosial norma və dəyərlərlə əsaslandırılırdı.
Oğul uşaqlarının daha üstün sayıldığı dövrlərdə qadının əsas funksiyası “övlad dünyaya gətirmək” və ailənin şərəfini qorumaq kimi qəbul edilirdi. Qadınların ictimai həyatdakı iştirakı isə son dərəcə məhdud idi. Belə bir strukturda rolların sərt bölgüsü həm ailədaxili münasibətlərə, həm də qadınların təhsil, əmək və sosial fəaliyyət imkanlarına təsir göstərirdi.
Sovet dövründə rola yanaşmanın dəyişməsi
XX əsrin əvvəllərindən etibarən qadınların ictimai həyata inteqrasiyası istiqamətində müəyyən dəyişikliklər baş verdi. Sovet ideologiyası çərçivəsində qadının işləməsi, maariflənməsi və cəmiyyətin aktiv üzvü olması təşviq edilirdi. Nəticədə qadın ailədaxili ənənəvi rolunu saxlamaqla yanaşı, artıq əmək bazarına da daxil olmağa başladı.
Lakin bu dövrdə kişi və qadının ailədəki rollarının bərabərləşməsi baş vermədi. Qadın həm işləməli, həm də ev işləri və uşaq tərbiyəsi ilə məşğul olmalı idi. Bu isə “ikili yük” adlandırılan vəziyyətin yaranmasına səbəb oldu.
Müasir dövrdə funksional dəyişikliklər
Qloballaşma, urbanizasiya, təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi və qadın hüquqları ilə bağlı dəyişikliklər nəticəsində müasir ailə modelində funksional rollarda nəzərəçarpacaq dəyişikliklər müşahidə olunur.
Bu gün qadın artıq təkcə ailədaxili funksiyalarla məhdudlaşmır. O, karyera qurur, qərarların qəbulunda iştirak edir və maliyyə baxımından ailəyə töhfə verir. Kişilər isə ənənəvi “yalnız təminatçı” rolundan çıxaraq ev işlərinə və uşağın tərbiyəsinə daha aktiv qoşulmağa başlayırlar.
Lakin bu dəyişikliklər cəmiyyətin bütün təbəqələrində eyni sürətlə baş vermir. Xüsusilə kənd yerlərində və konservativ ailələrdə ənənəvi bölgü hələ də davam edir. Buna baxmayaraq, ailədaxili funksiyaların daha çevik və bərabər əsasda bölünməsi tendensiyası genişlənməkdədir.
Sosioloji baxış və gələcəyə proqnoz
Sosioloji yanaşmaya görə, ailə bir struktur olaraq dəyişkəndir və zamanla adaptasiya olur. Qadın və kişinin ailə içindəki rolları da bu adaptasiya prosesinin bir hissəsidir. Müasir ailə modeli daha çox “partnyorluq” prinsipi üzərində qurulmağa başlayır. Bu modeldə tərəflər bir-birini tamamlayır, birgə qərarlar verir və məsuliyyətləri paylaşır.
Gələcəkdə gender rollarının daha da bərabərləşməsi, ailədaxili funksiyaların qarşılıqlı razılıq əsasında bölünməsi və fərdi seçimlərə hörmət prinsiplərinin güclənməsi gözlənilir.
Qadın və kişinin ailə daxilindəki funksional rolları zamanın tələbinə və cəmiyyətin inkişaf səviyyəsinə uyğun olaraq dəyişmişdir. Ənənəvi rolu dəyişməz qəbul etmək əvəzinə, bu rolları çevik, qarşılıqlı anlaşma və bərabərlik əsasında formalaşdırmaq müasir ailə həyatının uğur açarlarından biri hesab oluna bilər. Cəmiyyətin bu dəyişikliklərə uyğunlaşması isə ailə institutunun möhkəmlənməsi baxımından əhəmiyyətlidir.
Sosioloq Ebru Özkan
