Ailədə harmoniyanın və birlik ruhunun qorunub saxlanılması üçün hər bir üzvün üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Xüsusilə də evin təmiz və səliqəli qalması yalnız fiziki deyil, psixoloji və sosial rifahın qorunmasına da xidmət edir. Ailə mühitində hər kəsin – o cümlədən uşaqların – gündəlik işlərə cəlb olunması həm məsuliyyət hissinin formalaşmasına, həm də əməkdaşlıq mədəniyyətinin inkişafına təkan verir.
Bu yazıda uşaqların yaş və inkişaf səviyyələrinə uyğun ev tapşırıqlarının müəyyənləşdirilməsi, bu prosesdə istifadə olunan psixoloji yanaşmalar və tərbiyəvi təsirləri nəzərdən keçirilir.
⸻
Ev işlərində iştirakın psixososial əhəmiyyəti
Tədqiqatlar göstərir ki, uşaqlar kiçik yaşlardan etibarən gündəlik işlərə cəlb olunduqda onların özünəinamı, müstəqilliyi və qərarvermə bacarıqları daha sürətli inkişaf edir (Steinberg, 2016). Eyni zamanda, bu proses uşaqların ailənin funksional üzvü olduqlarını dərk etmələrinə kömək edir. Ev işlərini yerinə yetirmək, onlar üçün təkcə fiziki fəaliyyət deyil, həm də sosial öyrənmə fürsətidir.
Lakin bu təcrübənin faydalı olması üçün tapşırıqların uşağın yaşına və bacarıqlarına uyğun şəkildə verilməsi vacibdir. Həddindən artıq mürəkkəb və ya yorucu tapşırıqlar motivasiya əvəzinə qarşıdurma və tənqid yarada bilər.
⸻
Uşaqlarda əməkdaşlıq və məsuliyyət hissinin formalaşdırılması
Uşağa ev işi tapşırarkən onun yaş xüsusiyyətləri və psixoloji hazırlıq səviyyəsi nəzərə alınmalıdır. 2-4 yaş arası uşaqlara oyuncaqları yığmaq və ya mətbəxə sadə əşyalar aparmaq kimi tapşırıqlar vermək həm onların məsuliyyət hissini oyadır, həm də motor bacarıqlarını inkişaf etdirir.
5-7 yaş arası uşaqlar artıq yataq yığmaq, masanı silmək kimi nizam-intizam tələb edən işləri yerinə yetirə bilər. 8 yaşdan etibarən isə daha müstəqil və məqsədyönlü tapşırıqlara cəlb olunmaları tövsiyə edilir. Bu mərhələdə uşaqlar artıq əmək bölgüsü və nəticə məsuliyyəti barədə ilkin anlayışlara malik olurlar.
⸻
Cəza və mükafat sisteminin təsirləri
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, cəza və mükafat sistemləri ilə motivasiya yaratmaq qısamüddətli effektivlik versə də, uzunmüddətli daxili motivasiyanın formalaşmasına mənfi təsir göstərə bilər (Deci & Ryan, 2000). Uşaqlarda daxili motivasiyanı formalaşdırmaq üçün onların göstərdiyi səylərin dəyərləndirilməsi, təşəkkür və şifahi təqdir daha sağlam üsul hesab olunur.
Valideynlər ev işlərini “mükafat qazanmaq üçün vasitə” kimi deyil, birgə əməkdaşlıq və ailəyə töhfə vermək imkanı kimi təqdim etməlidirlər. Bu yanaşma uşaqlarda həm ailəyə bağlılıq, həm də sosial məsuliyyət hissini gücləndirir.
⸻
Yaşa uyğun tapşırıq nümunələri
Aşağıdakı siyahı uşaqların yaş qrupuna əsasən ev işlərinə necə cəlb olunacaqlarına dair praktik tövsiyələr təqdim edir:
2–4 yaş
- Oyuncaqları yığmaq
- Sadə əşyaları yerinə qoymaq
- Qaşıq-çəngəl daşımaq
5–7 yaş
- Yatağını yığmaq
- Masanı silmək
- Kirli paltarları səbətə qoymaq
8–10 yaş
- Evi süpürmək
- Paltar qatlamaq
- Dibçək güllərinə su vermək
10–12 yaş
- Paltarları ayırmaq və paltaryuyan maşına yerləşdirmək
- Toz almaq
- Ev üçün siyahı hazırlamaq
12 yaş və yuxarı
- Ütü işləri
- Yemək bişirməyə kömək
- Maşının yuyulmasında iştirak
⸻
Uşaqların ev işlərinə cəlb edilməsi onların yalnız əmək vərdişləri deyil, həm də şəxsiyyət və sosial bacarıqlarının inkişafı baxımından mühüm bir addımdır. Bu prosesə psixoloji yanaşma ilə yanaşıldıqda, uşaqlar ev işlərini sadəcə vəzifə deyil, ailəyə bağlılıq və birlik hissinin göstəricisi kimi qəbul etməyə başlayırlar.
Əgər valideynlər bu prosesdə anlayışlı, ardıcıl və müsbət yanaşma nümayiş etdirərlərsə, uşaqlarda həm məsuliyyət hissi, həm də özünəinam inkişaf etmiş olacaq – bu da onların gələcək həyatlarında daha müstəqil və cəmiyyətə faydalı fərdlər kimi formalaşmalarına zəmin yaradacaq.
Psixoloq M. Almara Ağaqızı
PRİM – Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzinin direktoru
(Psixoloqla əlaqə saxlamaq istəyənlər Bakı şəhəri, Zahid Xəlilov 48A, Elmlər m/st yaxınlığında yerləşən “PRİM” Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzinə müraciət edə və ya 050 777 80 04 mobil nömrəsi ilə birbaşa Almara Ağaqızı ilə əlaqə saxlaya bilərlər. Həmçinin almara.melikova.aga_qizi instagram səhifəsi vasitəsi ilə də Almara xanımla kontakt yarada bilərlər.)
Ailəmizdə bütün uşaqlar eyni yaşda olmur və bəzən böyük yaş fərqləri olur. Bu halda, necə balanslaşdırmalıyam ki, hər bir uşağa uyğun tapşırıq verə bilim, amma heç biri üzərindən çox yük hiss etməsin? Məsələn, 12 yaşındakı oğlumun ev işlərinə qatılması ilə 4 yaşındakı qızımın kiçik tapşırıqları yerinə yetirməsi arasında necə bir bərabərlik yaratmaq olar?
Mənim fikrimcə, uşaqların ev işlərinə cəlb edilməsi ilə bağlı ən mühüm məqam motivasiyadır. Bu yazıda cəza və mükafat sisteminin təsiri barədə çox doğru bir fikir var. Cəza və mükafatlar əvəzinə uşaqlara onları işlərinə görə şifahi təqdir etmək, onların özlərini yaxşı hiss etmələrini təmin edir. Çox vaxt, uşaqlar tapşırığı yerinə yetirmədikdə onları cəzalandırmağa meyilli oluruq, amma bu yanaşma onların daxili motivasiyasını sındıra bilər. Daha pozitiv yanaşmalar, məsələn təşəkkür etmək və onların səylərini qiymətləndirmək çox daha effektivdir.
Mən psixologiya üzrə araşdırmalarla maraqlanıram və yazını diqqətlə oxudum. Yanaşmanın psixoloji əhəmiyyəti haqqında dedikləriniz çox dəyərlidir. Amma cəza və mükafat sisteminin təsiri ilə bağlı qeyd etdiyiniz, uzun müddətli motivasiyaya mənfi təsiri barədə daha çox məlumat verməyinizi istəyərdim. Bəs, ev işlərini uşaqlara həvəs ilə təklif etmək üçün hansı növ təşviq metodlarını istifadə etməliyik ki, onlar buna pozitiv yanaşsın və hər tapşırıqda daxili motivasiya hissi inkişaf etsin?
Uşaqlara ev işlərində iştirak etməyə başladıqda, bu onlara bir növ “yüksək tələblər” yaratmırmı?
Uşaqlarımızın, oyun və özlərini ifadə etmə müddətinin kəsilməsi mənə narahatedici gəlir. Bu yaşda olarkən, həmçinin tərbiyəvi yanaşmada aşırı ciddi olmaq uşaqda müsbət təsir əvəzinə əks nəticə verə bilər, buna görə də müəyyən balansı qorumağın vacibliyini hiss edirəm.
Bir valideyn kimi, uşaqlara ev işlərini öyrətmək çox vacibdir, amma mən düşünürəm ki, biz bəzən özümüzü çox yükləyirik. Çünki cəmiyyətdə tez-tez uşaqların hər şeydən imtina etməsi və yalnız öz oyunlarına odaklanması gözlənilir. Uşaqları bu işlərə cəlb etmək, onların gələcəkdə həyatın çətinliklərinə hazırlıq üçün mühüm bir addımdır. Lakin bəzən ev işlərinə həddindən artıq fokuslanmaq, onların özlərində təzyiq yaratma riski daşıyır. Yəni, hər şeyi doğru balansda saxlamaq vacibdir.
Məncə, bu yazı yalnız ev işlərinin təmizliyə və nizam-intizama deyil, həm də uşaqların sosial və şəxsiyyət inkişafına böyük təsiri olduğunu gözəl izah edir. Xüsusilə, uşaqların ailəyə töhfə verməsi, onlara məsuliyyət hissi qazandırır və əməkdaşlıq ruhunu təşviq edir. Biz bu gün cəmiyyətdə, bəzən, yalnız fərdi bacarıqları inkişaf etdirməyə diqqət edirik, amma əslində bu cür kollektiv işlər uşaqlara həm də sosial bacarıqlar qazandırır – bu, həyatın bir çox sahələrində onlara faydalı olacaq.
nəzərə almaq lazımdır ki, tapşırıqlar uşağın yaşına uyğun olmalı və onların təzyiq hiss etməməsi təmin edilməlidir. Çünki əks halda, həddindən artıq yük uşaqda narahatlıq yarada bilər.
Mənim təcrübəmdən deyim ki, uşaqlar ev işlərində cəlb olunarkən, çox vacib olan bir amil var: təmkinli və müsbət yanaşma. İlk başlarda onlar həmişə tapşırığı yerinə yetirmək istəməyəcəklər, amma onları zorla deyil, maraqla təşviq etmək lazımdır. Mənim uşaqlarım kiçik yaşlardan ev işlərinə cəlb olunurlar və hər dəfə bunun nəticəsində həm evin işləri yığılır, həm də onlar özlərini daha müstəqil hiss edirlər. Bu, həmçinin bizim ailə içi münasibətlərimizi də möhkəmləndirir.
Ümumiyyətlə, uşaqların ev işlərinə cəlb edilməsi ilə bağlı yazının çox faydalı olduğunu düşünürəm. Lakin valideyn olaraq, bəzən çox çətinliklər yaşadığımızı da etiraf etməliyəm. Çünki uşaqlara bu məsuliyyətləri vermək, xüsusilə də tədris və digər fəaliyyətlər zamanı, həqiqətən də bəzən evdəki “ağır iş yükü” kimi qəbul edilə bilər. Uşaqları bu cür işlərə təşviq etməklə yanaşı, onlara bu işin əslində həyatın təbii bir hissəsi olduğunu və kollektiv əməkdaşlığın vacibliyini izah etməyə çalışırıq. Amma hər şeyin balansda olması və onların özlərinə yetərli bir azadlıq sahəsi də qazanması çox vacibdir.