Uşaqlar böyüdükcə problemləri də böyüyür. Əgər dünənə qədər əsas qayğımız uşağı gəzintiyə aparanda düzgün geyindirmək, ona “dostunu nəyə görə incitmək olmaz” deyə başa salmaq idisə, bu gün o, artıq özü bizə necə yaşamağın lazım olduğunu öyrətməyə başlayıb. Artıq tez-tez onun davranışları qarşısında çıxılmaz vəziyyətdə qalırıq. Bəs, nə etmək olar? Qarşılıqlı anlaşmanı necə əldə edə bilərik?
Yeniyetmə ilə uşaq kimi davranmaq olmaz. Ona böyük kimi davranmaq isə hələ tezdir. Valideynlər, adətən yeniyetməlik dövründə olan övladlarının onlara qulaq asmadığı, sanki eşitmədiyi üçün, yeniyetmələr isə əksinə, valideynlərin həddindən artıq tapşırıq verməsi, azadlıqlarına imkan yaratmaması üçün şikayətlənirlər.
Müşahidə edirik ki, yeniyetmələr istər musiqiyə, istərsə də dostlarına daha həvəslə qulaq asır, sıra valideynlərə çatanda isə vəziyyət dəyişir. Valideyn qışqırıb hədələsə belə heç bir faydası olmur. Bu təəccüblü deyil. Təcrübələrə görə, yeniyetmələrin tərbiyə prosesində çətinlik törədən amillərdən ən başlıcası “övladım məni eşitmir”dir. Deməli, onun bizi eşitməsi üçün başqa metodlara müraciət etməliyik.
Gəlin, o metodlara birgə nəzər salaq:
1) Uşağın diqqətini özünə cəlb etməyin ən sadə yolu çox deyil, az danışmaqdır. Qəribə də olsa, bu halda onun sizi eşitmək ehtimalı daha çoxdur. Uşaqların, eşitdiklərinə cavab vermək üçün düşünüb daşınmağa ehtiyacları var. Belə ki, siz övladınıza sual verir və ya nəyisə xahiş edirsinizsə, heç olmasa üç saniyə gözləyin. Bu zaman uşaq daha çox informasiya qəbul edəcək və yəqin ki, nəticədə normal cavab verəcək.
2) Özünüz diqqətli dinləyici olun. Nümunə götürəcəyi bir insan olmasa sizin böyüməkdə olan övladınız da diqqətli dinləyici olmaz. Əmin olun, övladınızdan tələb etdiyiniz hərəkət üçün özünüz ona nümunə ola bilərsiniz. Həyat yoldaşınızı, dost və doğmalarınızı və əlbəttə ki, uşağın özünü dinlədiyinizi göstərin. Övladınıza öyüd-nəsihət verdiyinizdən iki dəfə artıq onu dinləyin.
3) Nəzakətli və sakit danışın. Əgər səsinizdə aydın hiss edilən tənqid, əmr, mühazirə, günahlandırma, yüksək ton və yalvarış varsa böyük ehtimalla övladınızı sizə əhəmiyyət verməməyə məcbur edəcəksiniz. Sadəcə olaraq, özünüzə rəva bildiyiniz danışıq tərzi ilə nəzakətlə onunla danışın. Bir də, səs tonunuzu qaldırmaq əvəzinə bir qədər aşağı salın – yumşaq və sakit danışın. Adətən bu onlar üçün gözlənilməz olur və sakitləşib qulaq asmağa başlayırlar. Müəllimlər bu metoddan müvəffəqiyyətlə istifadə edirlər.
4) Sözü deməmiş özünüzə diqqət yetirin. Övladınızın sizin üzünüzə baxdığına əmin olun. Bir-birinizin gözünə baxırsınızsa, uşaq sizin ixtiyarınızdadır, öz xahiş və ya sualınızı ona verə bilərsiniz. Hər dəfə övladınızın diqqətini çəkməyə ehtiyac olanda, belə etsəniz o, sizə qulaq asmağa alışacaq.
5) Bəzən yeniyetmələrin diqqətini çəkmək çətin olur, xüsusilə də onlar sevdikləri bir işlə məşğul olduqda. Ola bilər kı, uşaq həqiqətən də sizi eşitmir. O zaman xəbərdarlıq edin, müvəqqəti sərhədlər qoyun: “İki dəqiqədən sonra mənə sənin köməyin lazım olacaq” və ya “Bir dəqiqədən sonra mən səninlə söhbət etmək istəyirəm. Xahiş edirəm, işini yekunlaşdır”. (Yalnız bu zaman limit, beş dəqiqədən artıq olmasın. Yoxsa xahişiniz unudulacaq).
6) Qısa, yumşaq və dəqiq danışmağa çalışın. Bu yaşlarda uşaqlar uzun – uzadı “mühazirələrə” qulaq asmayacaqlarını biləndə daha çox icraçı olurlar. Buna görə də qoy sizin xahişləriniz qısa və konkret olsun: “Zəhmət olmasa, gəzməyə getməzdən əvvəl şkafını səliqəyə sal”, “Sən indi fizikanı öyrənməlisən” və s. Çox zaman son dərəcə dəqiqlik işə yarayır. Hərdən sözlə belə xatırlatma kifayət edir: “Təmizlik”, “Cəbr”.
Kobudluqdan hörmətə
Yeniyetmələrdə çox vaxt özünü böyük kimi hiss etmənin zəruriliyindən kobudluq, hörmətsizlik kimi xüsusiyyətlər əmələ gəlir. Bunun səbəbi heç də hər zaman tərbiyə proresində yol verilmiş səhvlər olmur. Sadəcə olaraq, yetişkənlik dövründə yeniyetmə, böyüdüyünü necə göstərəcəyini bilmir və əvvəllər heç də özünə rəva bilmədiyi dərəcədə kobudluq edir, xoşagəlməz ifadələrdən istifadə etməyə başlayır. Məhz bu zaman qışqırmaq, öz avtoriteti ilə “əzmək” deyil, situasiyanı yoluna qoymaq üçün valideynin düzgün davranış metodu seçməsi çox vacibdir.
1) Birinci növbədə yeniyetmə ilə bərabərhüquqlu insan kimi söhbət edin, nə əzizləməyin, nə də təzyiq etməyin – onun vacibliyini və dəyərliliyini hiss etdirin ki, o, bunları hiss etmək üçün başqa yollar axtarmasın. Tez-tez ailə məsələləri barədə məsləhətləşin – onun hər hansı yeni ideyalar verəcəyi istisna deyil, bu zaman ona kobud cavab verməyin.
2) Övladınız kobudluq edərsə, bunu ona dərhal bildirin ki, sərhəddi aşdığını bilsin. Başlıcası odur ki, tənqidiniz onun şəxsiyyətinə deyil, davranışına yönəlsin. Məsələn: “Mən səninlə danışanda gözlərini çəkib “hirişirsən””. Belə demək hörmətsizlikdir. “Bir də bunu təkrarlama”, “Mən danışanda “bəsdir” deməməlisən, bundansa elə et ki, sözümü təkrar etməyə ehtiyac qalmasın”.
3) Ona nəyin düzgün olmadığını deməyə çəkinməyin, düşünməyin ki, o, özünü necə aparmağı bilir. Sadəcə olaraq bunu mənəviyyat dərsi şəklində deyil, dostcasına söhbət əsnasında deyin. Ən yaxşısı öz davranışınızla nümunə göstərin. Siz – böyüklər ailədə öz ünsiyyətinizə diqqət yetirin. Bəlkə, əsas məsələ elə burdadır? Əbəs yerə deməyiblər ki, biz öz uşaqlarımıza nə qədər mənəvi keyfiyyətlər öyrətsək də, onlar onsuz da özlərini valideynləri kimi aparacaqlar. Düzgün davranış qaydaları haqqında söhbətləri ailə üzvləri ilə birgə yemək zamanı aparmağı sınayın: istənilən bir mövzu ətrafında səmimi və nəzakətlə söhbət edin.
4) Heç bir zaman mübahisələrə girməyin. Nümayişkaranə şəkildə əsəb və incikliyinizi göstərməyin. Dilə tutmaq, nəsihət vermək, acıqlanmaq – bu yollar effektli deyil, əksinə sözü gedən davranışı daha da təhrik edir. Araşdırmalar göstərir ki, yeniyetmələr kobudluqla və cavab qaytarmaqla böyüklərin diqqətini çəkməyin faydasız olduğunu görəndə, bundan əl çəkirlər. Belə ki, neytral olun və cavab verməyin. Məsələn, diqqətinizi başqa işə yayındırın, bu da işə yaramasa ayrı otağa çəkilin. Kobudluğundan əl çəkənə qədər, sadəcə olaraq söhbəti davam etdirməyin və bunu həmişə edin.
5) Övladınız özünü yanlış və səhv aparırsa, ona iradınızı başqa insanların və ya yaşıdlarının yanında deyil, yalnız təklikdə bildirməyiniz vacib şərtdir. Əks təqdirdə onun daha böyük kobudluğuna zəmin yaratmış olarsınız – unutmayın, övladınız artıq balaca deyil və öz ünvanına deyilən istənilən tənqidi çox ağrılı qəbul edə bilər, xüsusilə də bu, digər insanlar arasında baş verərsə!
6) Onun doğru və hörmətə layiq davranışlarını mümkün qədər tez-tez təqdir edin – bu, istədiyiniz nəticəni almağın ən sadə yoludur. Müşahidələr göstərir ki, yeniyetmələrin valideynləri təəssüf ki, çox zaman bunun əksini edirlər: yaxşı işlərə diqqət etmək əvəzinə, hər zaman “neqativə köklənirlər”. Belə ki, siz öz “kobud” uşağınızdan hər hansı nəzakət və hörmət görən kimi onu mütləq tərifləyin və bu cəhdlərini qiymətləndirin, hətta sözü gedən davranış tam olaraq istənilən kimi alınmayıbsa belə, hər halda o, bunun üçün çalışıb. Övladınızın buna nə qədər sevindiyinin şahidi olacaqsınız.
Əziz valideynlər, ən əsası övladınıza çətin sayılan yeniyetməlik dövründə dəstək olun!
Ceyran Həsənli
Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin psixoloqu
