Uşaqlıq dövrü insanın şəxsiyyətinin formalaşdığı, emosional və sosial bacarıqlarının inkişaf etdiyi ən vacib mərhələlərdən biridir. Bu dövrdə yaşanan xoş və ya travmatik hadisələr insanın gələcək həyatına birbaşa təsir göstərir. Bəzən uşaqlıqda baş verən hadisələr insanın yaddaşında silinmiş kimi görünür, lakin onların izi psixoloji sağlamlıqda, davranışlarda və münasibətlərdə özünü illər sonra göstərir. Bu yazıda uşaqlıq travmalarının yetkinlik dövründə yaratdığı gizli təsirləri araşdıracağıq.

Uşaqlıq travması nədir?

Uşağın özünü təhlükəsiz, sevilən və qorunan hiss etmədiyi vəziyyətlərin yaratdığı dərin emosional zədələrdir. Bura aşağıdakılar daxildir:

* Fiziki zorakılıq – uşağın döyülməsi, təhqir olunması və ya qorxudulması.

* Emosional zorakılıq – uşağın dəyərsiz, sevilməz hiss etdirilməsi, daim tənqid olunması.

* Laqeydlik – valideynin uşağın emosional və fiziki ehtiyaclarını qarşılamaqdan imtina etməsi.

* Valideyn itkisi və ya boşanma – güvən hissinin sarsılması.

* Travmatik hadisələrə şahid olmaq – ailədaxili şiddət, müharibə, qəzalar və ya faciələr.

Bu cür hadisələr uşağın beynində dərin iz buraxır. Uşaq həmin an duyduğu qorxu və ağrını tam ifadə edə bilmədiyi üçün onu daxildə saxlayır. Bu “gizli yaralar” isə böyüdükcə fərqli formalarda üzə çıxır.

Yetkinlik dövründə görünməyən, gizli təsirlər:

Uşaqlıq travmalarının təsiri bəzən illərlə hiss olunmur. Lakin yetkinlik dövründə aşağıdakı sahələrdə özünü göstərə bilər:

1) Münasibətlərdə çətinliklər.

Travmatik uşaqlıq yaşayan insanlar çox vaxt güvən problemi yaşayır.

* Əgər uşaq daim tənqid olunubsa, böyüdükdə yaxın münasibətlərdə həddindən artıq həssas olur.

* Valideyn tərəfindən sevgi görməyibsə, ya sevgiyə aclıq hissi ilə münasibətlərə girir, ya da insanlardan uzaqlaşır.

* Daim qorxu içində böyüyən uşaq yetkinlikdə emosional bağlar qurmaqda çətinlik çəkir.

2) Özünə dəyər hissinin zədələnməsi.

Uşaqlıqda daim tənqid və rədd edilmə yaşayan insanlarda “mən kifayət qədər yaxşı deyiləm” düşüncəsi formalaşır. Bu da yetkinlikdə, daim özünü başqaları ilə müqayisə etməyə, uğurlarından həzz ala bilməməyə, özünü günahkar hiss etməyə gətirib çıxarır.

3) Psixoloji pozuntular.

Uşaqlıq travması beyində stress hormonlarının həddindən artıq ifrazına səbəb olur. Bu da gələcəkdə müxtəlif psixoloji pozuntuların yaranma riskini artırır:

* Depressiya

* Təşviş (həddindən artıq narahatlıq və qorxu hissi)

* Panik ataklar

* Post-travmatik stress pozuntusu (PTSP)

* Yemək pozuntuları və ya yuxu problemləri

Bu hallar çox vaxt insanların travmalarını tam anlamadan yaşadığı çətinliklərdir.

4) Asılılıqlar.

Uşaqlıqda emosional ehtiyacların qarşılanmaması və ya sevgi çatışmazlığı insan beynində dərin izlər buraxır. Uşaq özünü güvəndə hiss etmədikdə, qorxular, dəyərsizlik hissi və daxildə boşluq yaranır. Bu boşluq zamanla insanın emosional ehtiyaclarını qarşılamaq üçün müxtəlif yollar axtarmasına səbəb olur. Nəticədə, bəzi insanlar bu boşluğu doldurmaq və keçmiş ağrılarını unutmaq üçün asılılıq yaradan davranışlara yönəlirlər.

Uşaqlıq travmalarının beyin üzərində təsiri:

Psixoloji travmalar yalnız emosional vəziyyətə deyil, həm də beynin inkişafına birbaşa təsir göstərir.

* Uşaqlıqda sevgi və təhlükəsizlik hissi olmadıqda, beyində dopamin və serotonin kimi xoşbəxtlik hormonlarının balansı pozulur.

* Beyin daimi stress hormonlarının (kortizolun) təsirində qalır.

* İnsan böyüdükdə, özünü yaxşı hiss etmək üçün bu hormonları süni şəkildə artırmağa çalışır.

Bu da onu alkoqol, narkotik, həddindən artıq yemək, oyun və ya sosial şəbəkələr kimi “mükafatlandırıcı” davranışlara meylli edir.

5) Həddindən artıq məsuliyyət hissi:

Uşaqlıqda travmatik hadisələr yaşayan uşaqlar çox vaxt özlərini ailədəki böyüklərin rolunu üzərinə götürməyə məcbur hiss edirlər. Bu vəziyyət psixologiyada “parentifikasiya” (uşağın valideyn roluna keçməsi) adlanır. Normalda valideyn uşağa qoruyucu, qayğıkeş və dəstəkverici münasibət göstərməlidir. Lakin toksik və ya travmatik ailə mühitində rollar tərsinə dönür – uşaq valideynin qayğısına qalmağa başlayır. Bu uşaqlar ailədə baş verən gərginliklərdə “xilasçı” rolunu oynayır, ailənin emosional yükünü daşıyırlar. Uşaq vaxtı bu davranış onun üçün sağ qalmaq strategiyasıdır, amma böyüdükdə dərin emosional yorğunluq, özünü itirmə və tükənmişlik sindromu ilə nəticələnir.

Travmalarla mübarizə və sağalma yolları

Uşaqlıq travmalarından tamamilə qurtulmaq çətin olsa da, düzgün yanaşma ilə bu travmaların təsirini minimuma endirmək və daxili gücü bərpa etmək mümkündür. Travmalarla mübarizə həm vaxt, həm də səbr tələb edir, amma doğru üsullar tətbiq olunduqda insanın həyat keyfiyyətində nəzərəçarpacaq dəyişikliklər əldə olunur.

Uşaqlıq travmalarından sağalmanın ilk və ən vacib mərhələsi keçmişdə baş verənləri inkar etməmək və onlarla üzləşməkdir. Bəzi insanlar yaşadıqları ağrılı hadisələri unutmağa çalışaraq onları şüuraltında basdırırlar. Lakin bu problemi həll etmir, əksinə, içində yığılan emosiyalar daha sonra depressiya, təşviş pozuntusu və ya aqressiv davranışlar şəklində üzə çıxa bilər.

Travmanı qəbul etmək, “mənim başıma bu hadisə gəldi və bu mənim günahım deyil” deyə bilmək deməkdir. Bu, həm özünə qarşı mərhəmət hissini gücləndirir, həm də şəfa yolunda ilk qapını açır. Sağalma prosesində özünə qayğı vacib bir addımdır. Bu, həm fiziki, həm də emosional sağlamlığı bərpa etməyə kömək edir.

Bəzən travmalar elə dərin olur ki, təkbaşına onların öhdəsindən gəlmək mümkün olmur. Bu halda psixoloq və ya psixoterapevtlə işləmək çox faydalıdır.

Şəfa prosesində güvənilən münasibətlər qurmaq böyük rol oynayır.

* Özünü təhlükəsiz və qəbul olunmuş hiss etdiyin dostlar, ailə üzvləri və ya dəstək qrupları ilə vaxt keçirmək emosional yaraların sağalmasına yardım edir.

* Tədricən başqalarına güvənməyi öyrənmək travmaların yaratdığı tənhalıq hissini azaldır.

* Romantik münasibətlərdə açıq ünsiyyət qurmaq, sərhədləri müəyyən etmək və qarşılıqlı hörmət şəfa prosesini gücləndirir.

Nəticə

Uşaqlıq travmaları insanın həyatında dərin izlər qoya bilər, lakin bu, heç vaxt dəyişməz bir reallıq demək deyil. Keçmişdə baş verənləri qəbul etmək, peşəkar dəstək almaq, sağlam münasibətlər qurmaq və özünə qayğı göstərmək vasitəsilə insan travmaların təsirindən tədricən azad ola bilər.

Unutmayın ki, şəfa yavaş-yavaş baş verir və hər kiçik addım, gələcəkdə daha sağlam, xoşbəxt və balanslı bir həyat üçün böyük bir uğurdur.

Psixoloq Nərmin Əliyeva