Doğru və yanlışı təşkil etdiyimiz bir anlayış olan əxlaq, hər şeydən əvvəl insan ixtirası olduğu üçün tarix boyu fərqli qaydalara malik olub. Bu fikirlər əsasında qurulan əxlaq fəlsəfəsi haqqında düşünən filosoflar da əxlaq haqqında bir çox fərqli fikirlər ortaya qoyub.

Sizin əxlaq olaraq təyin etdiyiniz qaydalar bundan on, yüz, hətta min il əvvəl insanlar tərəfindən əxlaq qaydaları kimi qəbul edilibmi? Bu və saysız-hesabsız digər suallar tarix boyu insanlar tərəfindən verilib.

Bu, əxlaq fəlsəfəsinin əsasını təşkil edir. Çünki bəzən başqa ölkəni qoyaq, bir-birinə bitişik kəndlərdə belə əxlaq anlayışı fərqli ola bilir.

Əxlaq nədir?

Əxlaq sözü ərəbcə hulk sözünün cəm formasıdır, xasiyyət mənasını verir. Ən əsas tərifində əxlaq bir şeyin doğru və ya yanlış olduğunu müəyyən edən yazılmamış qaydalar toplusudur. Bir növ prinsip və hətta məhkəmə sistemi kimi təyin edə biləcəyimiz əxlaq fərdi ola bilər, lakin ümumiyyətlə, bir cəmiyyətdə ümumi qəbul edilən qaydalardan ibarətdir.

Əxlaq nəyə yarayır?

Əxlaq dediyimiz qaydalar toplusu əslində iki əsas funksiyaya malikdir. Biri fərdin öz davranışını tənzimləyir, digəri isə fərdin cəmiyyətlə münasibətlərini tənzimləyir. Əgər buna daha geniş prizmadan baxsaq, hər iki funksiya cəmiyyətdəki fərdlərin harmoniya içində yaşamasını təmin etməkdir. Təbii ki, buna başqa tərəfdən baxmaq lazımdır. Xüsusilə bəzi cəmiyyətlərdə əxlaq anlayışı ümumi qəbuldan uzaq qaydalar ehtiva edə bilər, lakin o dar cəmiyyətdə qəbul edilmişdir. Bunun əsas səbəbi azadlıqları məhdudlaşdırmaq, sədaqət mədəniyyəti yaratmaqdır. Biz az sayda insanın olduğu dini icmalarda belə məhdud əxlaq qaydalarına tez-tez rast gələ bilərik.

Kimə əxlaqsız deyilir?

Bəzi cəmiyyətlər öz yerli qanunlarında əxlaq kodeksini tətbiq etmiş, bəziləri isə sırf mədəni olaraq qalmışdır. Halbuki, məsələn, qətl törətmək demək olar ki, hər bir cəmiyyətdə əxlaqsızlıq sayılır. Bu kimi bəzi əxlaqi qaydalar bütün dünyada keçərli olduğu üçün həm mədəni, həm də hüquqi baxımdan öz cavabını tapır və insanın əxlaqsız olduğu aydın olur. Təbii ki, əxlaqi qaydaların əksəriyyətində hüquqi tənzimləmələr yoxdur və bu məqamda ictimai vicdan işə düşür.

Bir insanın içində olduğu cəmiyyətin əxlaq qaydalarına əməl etməməsi, o insanın içində olduğu cəmiyyət tərəfindən əxlaqsız kimi qələmə verilməsi ilə nəticələnir. Əxlaqsızlıq ümumən cəmiyyət tərəfindən edilən bir səciyyə olsa da, cəmiyyətdən asılı olmayaraq özü üçün müəyyən edilmiş qaydalara əməl etməmək həmin şəxsin özünü əxlaqsız kimi qələmə verməsinə səbəb ola bilər. Odur ki, hamı tərəfindən düzgün hesab edilən bir şeyi etmək sizə pis gəlirsə və siz bunu etmisinizsə, özünüzü əxlaqsız adlandıra bilərsiniz.

Məsələn, kişinin şortik geyinib geyinmədiyini düşünən bir cəmiyyətdə siz əxlaqsızlıq etməmək üçün yayda isti şalvarla gəzə bilərsiniz.

Başqa bir cəmiyyətdə sırf həyat yoldaşınızdan boşanmaq istədiyinizə görə əxlaqsız sayıla bilərsiniz, amma məsələn, bəzi Afrika qəbilələrində doğulan körpənin atası belə məlum deyil və bütün kənd ortaq şəkildə o uşağa baxır. Yəni əslində əxlaqın nə olduğu sualına ümumi qəbul olunmuş cavab vermək mümkün deyil. Ən əhatəli əxlaqı dinin hökmləri müəyyən edir. Din deyəndə, bunu təkcə monoteist dinlər kimi düşünməyin. Hətta kitabları və peyğəmbərləri olmayan dinlər də əslində ona inananlar üçün müəyyən qaydalar qoyur. Çünki əslində din anlayışının əsas məqsədi insanları və insan münasibətlərini optimallaşdırmaqdır. Onların təriflərinə nəzər saldıqda din və əxlaq anlayışlarının demək olar ki, eyni olduğunu görürük.

Təbii ki, dinə əsaslanan əxlaq qaydaları çox təəssüf ki, sui-istifadəyə açıq sahədir. Çünki Allahın əmri olduğu deyilən bu qaydalar bəzi “şarlatanlar” tərəfindən dəyişdirilə bilər. Yəni, o dində əxlaqsız sayılmayan bir hadisə özünü o dinin rəhbəri zənn edən biri tərəfindən tamam başqa cür izah edilə bilər. Buna görə də insanların inandıqları dini öyrənmələri son dərəcə vacibdir.

Əxlaq fəlsəfəsi ilə maraqlanan filosofların əxlaq haqqında bir çox fərqli fikirləri var. Əxlaq fəlsəfəsində çoxlu müxtəlif baxışlar mövcuddur ki, onların əsasları Qədim Yunanıstan dövründə qoyulmuşdur.

• Platon deyir ki, bir əməl yaxşılıq ideyasına nə qədər uyğundursa, bir o qədər yaxşıdır və bunun insanın ali məqsədi olduğunu deyir.
• Aristotel deyir ki, səadətə çatmaq üçün səyahətdə ifrata varmaqdan çəkinmək və orta yolçu olmaq lazımdır.
• Sokrat isə deyir ki, insanlardan asılı olmayaraq mövcud olan dəyərlər və normalar bizim davranışımızı formalaşdırmalıdır.
• Barux Spinoza kainatı makro və mikroya bölərək deyir ki, makro kainatda xeyir və şər müəyyənləşir.
• Spinozaya görə insan öz ehtiraslarının əsiri olmamalı və öz makro təbiətinə qayıtmalıdır.
• İmmanuel Kant deyir ki, bir hərəkətin məqsədi xoşbəxtlik olmamalıdır. Kanta görə, hərəkətlər bir vəzifədir.
• Henri Berqson deyir ki, insanlar yaxşını və pisi öz intuisiyaları ilə qavrayacaqlar və ona uyğun davransalar, əxlaqlı olacaqlar.
• Con Stüart Mill deyir ki, yaxşı və pisin yeganə ölçüsü faydalılıqdır.
• Millə görə insan hər bir hərəkətində hər kəsin xoşbəxtliyini istəməlidir, təkcə özü üçün deyil.
• Ceremi Bentham deyir ki, ən yaxşı şey həzzdir və insan həzzin arxasınca getməlidir.

Bəs siz “əxlaqsız”sınızmı?

Bəlkə də indi yaşadığın cəmiyyətdə tam əxlaqsız adamsan, amma başqa cəmiyyətə girəndə insanlar sənə əxlaq abidəsi kimi baxacaqlar. Kim bilir, bəlkə bu yazının özü də “əxlaqsızlıq”dır, bilmirik.

İlahin Zaman